مقایسه جایگاه زن در فرهنگ ایران باستان با جایگاه زن در ادیان ابراهیمی
(یهودیت، مسیحیت و اسلام( :
به خامه استاد ابراهیم پورداوود
در این چندسال اخیر گروهی فرومایه و دیوسرشت میکوشندکه زنان ایران را از حقوق بشری بی بهره سازند و آنان را بصورت چیزهائی پست و زبون نگاه دارند.
این پیکهای اهریمنی که دستهء از آنان از لاشخواران دینی و دسته دیگر از نابکاران سیاسی هستند هریک از برای کردار ناپاک و پلید خود دلیل هائی دارند.دین و آیین و تاریخ باستان نزد آنان بازیچه ایست،آنچنانکه دلشان خواست آنها را تأویل و تعبیر میکنند و یک مشت یاوه و هرزه باسم دلیل و حجت از میان آنها بیرون کشیده مانند سنگ و کلوخ سر و روی مردم پرتاب میکنند.زنان بیچاره ما از بیم اینکه بیش از این سنگسار این تبه کاران نشوند ناگزیر بزیر سپر ننگینی،به نام چادر،پناه میبرند.این پناهگاه شرم انگیز و این پرده ناچیز نه زنی را از زخم لگد این افسارگسیختگان نگاهداری میکند و نه نشان پاکدامنی و آزرم و پارسائی اوست،بلکه نشان است از ننگ و ترس و خواری پردهءایست میان ما و تمدن جهان. آری پردهءایست که بدست نیرنگبازان و فریفتاران پیش چشم زنان آویخته شده تا نتوانند زشت را از زیبا باز شناسند و نتوانند از هنر و دانش بهرهء یابند و نتوانند فرزندانی بپرورند که بکار این مرزوبوم آیند.
این دیوها با این تبلیغهای زیانبخش و ناخوش آرزو دارند که ایران همیشه بیغولهء باشد در خور نهاد و سرشت خود آنان چون این گروه هرزه سرایان از برای پیشرفت مقاصد زشت و پلشت خود میهن مقدس چندین هزار ساله ما را بدروغ و ناسزا آلوده اند،ایران کهنسال باستانی را مانند سرزمین کنونی ویرانه خوانده اند،ناموران و رادمردان پارینه را مانند خود مشتی کوته بین و بدزبان وانمود کرده اند،زنان پاک و دلیر روزگار پیشین را مانند برخی از لچکبسران امروزی جلوه داده اند،این است که لازم آمد در این مقاله مختصری از مقام زن در ایران باستان گفته آید.تا غل و غش این لاشخواران آشکار شود،دغل و نیرنک این افسونگران هویدا گردد.
ذلت و تحقیری که اینان از برای زن میپسندند و بالاف و گزاف، او را در ایران باستان نیز پرده نشین و بی هنر و هیچکاره میدانند،عقیده ایست که از سرزمین اقوام سامی سرچشمه گرفته، بهیچ روی بستگی به آیین دیرین مرزوبوم ایران ندارد.
زن در تورات :
این عقیدهء شوم گزندآور را از نیاگان خود به ارث نبرده اند.بلکه بدون اینکه خودشان بدانند از اقوام بیگانه به آنان رسیده است.در تورات که کهنترین آثار کتبی بنی اسرائیل و مادر همه کتب آسمانی ادیان سامی است،از همان آغاز آفرینش ِ مرد و زن یا آدم و حوا، زن موجودی سست و خوار و جنسی پست و گناهکار دانسته شده است.
در هر سفر اول تورات در باب دوم و سوم آمده:خداوند(یهو)آدم را از مشتی خاک بساخت، و در بینی او روان زندگی بدمید اینچنین آدم جاندار گردید و خداوند در بامداد باغی در عدن بیاراست و آدم را در آن بنشاند.و خداوند از زمین همه گونه درختان زیبا(با میوههای)خوردنی برویانید و درخت زندگی(جاودانی)و درخت شناسائی نیک و بد را در میان باغ جای داد. رودی از عدن بیرون آورد تا باغ از آن سیراب شود…آنگاه خداوند آدم را برگرفت و به باغ عدن فرود آورد تا آنجا را بسازد و نگاهداری کند.خداوند به آدم گفت از میوه های درختان هر آنچه میخواهی بخور اما از درخت شناسائی نیک و بد مخور زیرا هر آنروزی که از میوه آن خوردی خواهی مرد.
خداوند(با خود)گفت خوب نیست که آدم تنها باشد پس از برای او یاری یبافرینم… آنوقت خداوند خوب گران بآدم چیر کرد و او بخفت پس از آن خداوند یکی از استخوانهای آدم را برگرفت و جای آنرا با گوشت پر کرد….
از این دنده خداوند زنی ساخت و بنزد آدم آورد….
*** در میان جانورانی که خداوند بیافرید مار از همه فریفتارتر است این مار بزن(حوا) گفت آیا خداوند گفته است که از میوه های درختان مخورید زن در پاسخ گفت از همه میوههای این درختان میخوریم جز از میوه درختی که در میان باغ است خداوند گفت از آن مخورید و بآن دست مزنید تا دچار مرگ نشوید.آنگاه مار به زن گفت:شما از میوه این درخت نخواهید مرد چون خداوند میداند که اگر شما از آن میوه بخورید چشمان شما باز خواهد شد و مانند خود خداوند به همه نیک و بد آگاه خواهید گردید این است که به شما فرمان داد از این میوه مخورید چون زن به آن درخت بنگرید آن را درخت نغز و زیبا و هوش افزا یافت پس میوهء از آن چید و بخورد و از آن میوه به شوهر خود داد و او نیز بخورد.آنگاه چشمهای هردو باز گردید و خود را برهنه دیدند.برگهای انجیر را بهم پیوسته، خود را پوشانیدند.
آنگاه در میان باغ، آواز خداوند شنیدند و خود را زیر درختان پنهان کردند.
خداوند بانگ در داد کجا هستی؟آدم گفت آواز تو در باغ شنیدیم و بترسیدیم چون برهنه بودم خود را پنهان کردم.آنگاه گفت خداوند به آدم:کی بتو گفت که برهنه هستی؟آیا از آن میوه که بتو گفتم مخور؛خوردی؟آنگاه آدم گفت زنی که یار من ساختی از آن میوه بمن داد و من بخوردم.
خداوند به زن گفت چرا چنین کردی؟زن گفت مار مرا بفریفت و بخوردن آن واداشت پس از آن خداوند به مار گفت چون تو چنین کردی،در میان همه جانوران دشت نفرین شده گشتی،تو باید بر روی شکم خویش راه روی و در سراسر زندگی خاک خوری،میان تو و زن دشمنی افکنم همچنین میان تخمهء تو و تخمهء زن،آدمی نژاد باید ترا بزیر پای خود بساید و تو پاشنهء او را بگزی،و خداوند بزن گفت:ترا به درد و رنج فراوان گرفتار سازم هر آنگاه که آبستن شوی به درد و رنج فرزند آوری.
و خداوند به آدم گفت:چون تو به سخن زن خویش گوش فرادادی و از آن میوه که تو را از خوردن باز داشتم،خوردی،از توست که کشتزار نفرین شده و تو باید با رنج بسیار از آن مایه زندگی خویش بدست آوری،از برای تو جز از خار و خسک(آن کشتزار)چیزی ببار نیاورد،تو باید از رستنیهای دشت، خورش سازی با عرق پیشانی خود باید نان خوری تا اینکه دیگرباره خاک گردی،همان خاکی که از آن آفریده شدی.زیرا تو از خاکی و باید خاک شوی.(چنانکه میدانیم در کتب اسلامی حوا از پهلوی چپ آدم آفریده شده است.)
این است بطور اختصار آنچه درباره آفرینش مرد و زن در تورات آمده و از هر جهت مخالف آئین ایران باستان است چون موضوع گفتار ما زن است فقط اهانتی که در تورات بزن شده یادآور میشویم:نخست اینکه زن یک آفریدهء عمده و اصلی نیست از یک پارچه استخوان مرد بوجود آمده و سبب خلقتش این است که مرد تنها نباشد.دوم اینکه مار زن را جنس خام و سستی شناخت که او را بخوردن میوه بفریفت.سوم اینکه زن مایه بدبختی شوهرش گردید و از بهشت رانده شدند و باین گناه باید در هنگام فرزند آوردن سزای خود دریابد درد و رنج بسیار بکشد. چهارم اینکه مرد چون حرف زن خود بشنید باید در طی زندگی برنج کشاورزی گرفتار باشد و در زحمت بدست آوردن نان سزای خود را ببیند.
در تورات و در همه کتب آسمانی سامی مکررا به زن اهانت گردیده و جنس پست شمرده شده است این چند فقره از اسفار خمسه فقط از برای نمونه یاد گردیده است غرض نگارنده در این مقال این نیست که از سلوک اقوام دیگر نسبت بزن بحث شود بلکه مقصود این است که ببینیم در ایران باستان زن چه مقامی داشته و مردمان آریائی نژاد این سرزمین چگونه با زنان رفتار میکردند.
از برای مقایسه بدنیست که عقیده دیرین ایرانیان دربارهء آفرینش مرد و زن گفته آید.چنانکه دیدیم آدم را نزد اقوام سامی از خاک بسرشتند اما در سنت بسیار کهن ایرانیان زن و مرد از گیاه بوجود آمدند یعنی اصل و بنیاد نباتی دارند در این عقیده اقوام اسکاندیناوی نیز با ایرانیان شرکت دارند.
آفرینش زن و مرد طبق سنت ایرانیان :
سنت ایرانیان در نوشته های پهلوی بجای مانده چنانکه در فصل پانزدهم بندهش و در فصل دهم چیتکیهای زاد سپرم:کیومرث را هرمزد بیافرید او سی سال تنها در کوهساران بسر برد،در هنگام مرگ از پشت او نطفهء فروریخت و از تابش خورشید پاک گردید،چهل سال در تک خاک بماند پس از آن بشکل دو ساقه ریباس بهم پیچیده در مهرماه و مهرروز(هنگام جشن مهرگان)از زمین بروییدند پس از آن بشکل نباتی بصورت آدمی تغییر یافتند در قامت و چهره مانند همدیگر بودند یکی نر نامزد به مشی و دیگری ماده نامزد به مشیانه (کیومرث که در فارسی گرشاه(شاهکوه)نیز خوانده شده در اوستا گیه مر تن Gaya-maretan آمده نخستین بشر مشیه و مشیانه پدر و مادر نوع بشر که بجای آدم و حوا هستند از پشت او میباشند نگاه بجلد دوم یشنها تفسیر نگارنده ص 41-45) پس از پنجاه سال از آنان فرزندانی بوجود آمدند.
پس از آنکه هرمزد روان را که پیش از پیکر آفریده شده بکالبد مشیه و مشیانه بدمید و آنان جاندار گشتند به آنان گفت شما پدر و مادر مردمان جهان هستید:شما را پاک و رسا بیافریدم با پرسائی قانون بکار بندید،نیک اندیشید،نیک گفتار باشید،کردار نیک بجای آورید،دیوان مپرستید،هردوی آنان به نخست چیزیکه اندیشیدند این بود:هریک از ما باید خشنودی و دلگرمی و دوستی دیگری را فراهم کنیم،پس آنگاه خرامیدن آغاز کردند،نخستین کاری که کردند این بود که خود را شستند و نخستین سخنی که بزبان راندند این بود:هرمز است یگانه آفریدگار آب و خاک و گیاهها و جانوران و ستارگان و ماه و خورشید و همه آبادانی و هر آن چیزیکه از ریشه و بنیاد راستی است.
این است داستان آفرینش مرد و زن نزد ایرانیان بنا به سنت دیرین این سرزمین چنانکه دیده میشود این داستان با داستان خلقت آدم و حوا بسیار تفاوت دارد در اینجا زن پست تر از مرد شمرده نشده ناهنجار و بزهکار یاد نگردیده است بویژه باید بیاد داشت که اینگونه داستانها در جزء مسائل دینی ناگزیر اثراتی به پیروان آن دین میبخشید چنانکه بعد خواهیم دید زن در دین ایران باستان طوری بیان نشده که در تاریخ ما مقام محترمی نداشته باشد و یا در ادبیات قدیم ما خوار و زبون بحساب آمده باشد در داستان ما یکی از زنان نامور را به بلندترین رتبه رسانیده پادشاه ایران دانسته اند این زن همای معروف به چهر آزاد است،دختر اردشیر بهمن نوهء کی گشتاسب.
زن در داستان و تاریخ ایران :
بگفته بندهش در فصل 34 فقره 8 همای سی سال شهریاری داشت، فردوسی دربارهء وی گوید:«همای آمد و تاج بر سر نهاد-یکی رای و آئین دیگر نهاد»گذشته از داستان دو تن از دختران خسرو پرویز که به تاج و تخت ساسانیان رسیدند یکی از آنان پوراندخت است که از ماه مه سال 630 تا اکتبر 631 میلادی شاهنشاه ایران بود و دیگری آزرمیدخت که او هم چند ماهی (پوراندخت که امروزه پوراندخت گوییم یکی از زنان نامور ایران است که باهرقل Heraklios امپراطور روم معاهده صلح بست و صلیبی(چلیپا)که حضرت عیسی را در اورشلیم بروی آن کشیده بودند گردانید روز چهاردهم سپتامبر عید بر گردانیدن این صلیب است که نزد عیسویای ارتودکس و کاتولیک جشن گرفته میشود.خسرو پرویز پدر یوراندخت در ماه ژوئن سال 614 بیت المقدس را بگشود و صلیب را به تیسفون آورد.) دارای تاج و تخت خاندان ساسانی بود.
پلوتارخس Pluotarkhos نویسندهء یونانی که در سال 46 میلادی تولد یافت و در 125 درگذشت در شرافت زنان،از آن جمله در شرافت زنان ایران مینویسد:کورش پارسیان را بجنگ استیاج ایشتووگو( Ishtuvegu ) و مادها برانگیخت. جنگجویان وی در یک پیکار شکست خورده از میدان روی برتافته و خواستند در شهر درآیند و چیزی نمانده بود که دشمنان نیز از پی آنان به شهر درآیند اما زنان پارس چست و چالاک از شهر بیرون شتافته راه را بر آنان گرفتند و پیراهنها را بالا زده بفراریان گفتند:شما ای مردان ترسو و بیغیرت بکجا میروید شما دیگرباره نمیتوانید بشکمهای ما درآیید بهمان جائی که بیرون آمدید. از این سخنان، پارسیان شرمنده گشته به کارزار برگشتند و به دشمن شکست داده پیروزمند شدند.از اینرو کورش، قانونی گزارد که هرباره پادشاه از آن شهر بگذرد به هریک از زنان آنجا یک سکه زربخشیده شود.میگویند اخس[اردشیر سوم 336-361 پیش از میلاد] که مردی خشمگین و در میان پادشاهان هخامنشی بسیار لئیم بود برای اینکه بزنان آن سکهء زر ندهد،هرآنگاه که بایستی از آن شهر بگذرد از کنار آن میگذشت و به خود شهر داخل نمیشد اما اسکندر که دوبار از آن شهر گذشت به هریک از زنان آبستن آنجا دو سکهء زر بخشید همین پلوتارخس مقاله مفصلی که درباره اردشیر دوم هخامنشی نوشته( Artax.5 )ضمنا از زنش ست تیر( Stateira )نام برده مینویسد:آنچه بیش از هرچیز مایه شگفت و خرسندی همه ایرانیان بوده این است که ست تیر بیشتر بیرون می آمد،همیشه بگردونهء نشسته پرده های آن را بالا میزدند آن چنانکه همه کس میتوانست او را ببیند،زنان ایرانی بگردونهء ملکه خود نزدیک شده او را میبوسیدند از این رو مردم ایران آن زن را بسیار دوست میداشتند.این زن تاریخی که پلوتارخس از او نام میبرد همان است که یثورشیاتی زن داریوش دوم و مادر اردشیر دوم و کورش صغیر به او رشک برده،بوی زهر خورانید.
پئوروشیاتی زن بسیار مدبر و کاردان بوده غالبا در امور کشوری مداخله میکرد اما زن بسیار شریر و فتنه انگیز بود و میخواست که کورش جانشین داریوش دوم باشد نه پسر دیگرش اردشیر دوم (نویسندگان یونانی نام این زن را Parysatis نوشته اند در فرس هخامنشی پئوروشیاتی- Pouru-shyati لفظا یعنی پرشادی.) از این خبر نباید نتیجه گرفت که زنان ایران پرده نشین بودند و زن اردشیر دوم که هرگاه گردونه او نمودار میشد شور شادمانی از مردم برمیخواست، برخلاف معمول پرده از رخ برمیگرفت چنانکه میدانیم در دین زرتشتی زنان نباید پرده داشته باشند این خبر که مایه شگفت خود پلونارخس شده میرساند که زنان ایران بویژه بزرگان بسیار سنگین و باوقار بودند.
استریهودی ملکه ایران :
به هر جا و به هرکس نمودار نبودند ملکه ست تیر Stataira در میان زنان خاندان شاهنشاهی هخامنشیان زنی بود مهربان و فروتن و بنده نواز. درباره آزادی و وقار زن ایرانی خبر بسیار دلکشی در تورات دیده میشود و آن در کتاب استر است که شرحی از شکوه و جلال دربار خشایارشاه (در عبری اخشورش Axshuarosh چهارمین شاهنشاه هخامنشی پسر داریوس بزرگ نوشته شده و در باب اول این کتاب از زن خشایارشا نامزد به وشتی Vashti چنین باد شده:،اخشورش از هند تا حبش بر صد و بیست و هفت کشور پادشاهی داشت در پایتخت شوش در سال سوم پادشاهی خویش بزمی از برای همه بزرگان و سران وزیردستان خود برپا ساخت سران فارس و ماد همه نزد او بودند.در هنگام صد و هتاد روز توانگری و شکوه شهریاری خود را بآنان مینمود پس از آن پادشاه از برای همه کسانیکه در پایتخت شوش بودند از برگ و خورد یک مهمانی در باغ کوشک بیاراست.
بستونهای مرمر کاخ پارچه های سفید و سرخ و آبی با بندهای کتان و ارغوانی با حلقه های سیمین آویخته بودند.تختهای زرین و سیمین روی سنگفرشهای مرمر سبز و سفید و زرد و سیاه گذاشته بودند.آشامیدنی در پیاله های زرین بود.ظرفها هریک بشکل دیگر بود و باده پادشاهی فراوان بود مهمانان در باده پیمائی آزاد بودند زیرا پادشاه بهمه خواجه سرایان خود فرمود بود که هرکس آنچه دلش خواست بکند.
ملکه وشتی نیز یک مهمانی از برای بانوان در کوشک اخشورش برپا داشت در هفتمین روز مهمانی هنگامی که پادشاه از باده سرگرم بود بخواجه سرایان فرمان داد که ملکه را با تاج خسروی بنزد وی آورند تا زیبائی او را بزرگان و سران کشور ببینند زیرا ملکه بسیار زیبا بود اما ملکه فرمان شاه را نپذیرفت پس پادشاه از نافرمانی ملکه برآشفت و خشم، وی را فرا گرفت.آنگاه پادشاه از هفت تن داوران فارس و ماد پرسید:با ملکه وشتی که سر از فرمان پیچید موافق آیین چه باید کرد؟
یکی از آن دانایان نامزد به مموخان Memukhan در پاسخ گفت:نه اینکه ملک وشتی فقط نسبت به پادشاه و بزرگان بد کرد،بلکه همه مردم کشورهای شاهنشاهی را از رفتار خود آزرد،از این پس همه زنان شوهرانشان را تحقیر خواهند کرد و خواهند گفت ملکه وشتی نیز پادشاه اخشورش را فرمان نبرد همه بانوان پارس و ماد مانند وشتی رفتار خواهند کرد بجاست که پادشاه فرمان دهد که دیگر وشتی ملکه نیست و بجای وی ملکه بهتری بگزیده خواهد داشت و باید پادشاه فرمانی بگوش همه زنان از خرد و بزرگ برساند که از شوهران خودفرمان برند،پادشاه و بزرگان گفتار مموخان را پسندیدند پادشاه به هریک کشور خویش به خط و زبان آن دیارنامه فرستاد.
از اینکه هر مرد در خانه خود، خانه خدا(کدخدا)و مسلط است. آنگاه از سراسر کشورهای ایران دختران زیبا در شوش گرد آوردند.در میان آنان دختر یتیمی از خاندان یهود که در هنگام استیلای پادشاه آشور نبو کدو نزر از اورشلیم بشوش مهاجرت کرده بود و پسر عمویش مردخای او را تربیت میکرد،پسند شاه اخشورش گردید این دختر یهود استر است که تاج شاهی بر او گذاشتند…،(استر به معنی نام ایرانی است که باو داده شده نام عبری وی هدسه Haddassa میباشد.)
پیداست که این داستان با همان طرز فکر اقوام سامی که در آغاز مقال یاد کردیم در این بخش از تورات ذکر شده است ولی از همین داستان میتوان دریافت که زنان خاندان بزرگ در ایران باستان نجیب و شریف بودند،چنانکه وشتی زن خشایارشا (لغت وشتی در بعضی از فرهنگهای فارسی بمعنی زیبائی یاد شده است) نخواست به بزم مردان درآید و خودنمائی کند،زیبائی و زیور خود را به بیگانگان نشان دهد.
زن در اوستا :
اینک ببینیم در دین کهنسال ایران زن چگونه یاد شده است.شک نیست که دین هر قومی در امور اجتماعی آن قوم مدخلیت دارد اگر در ایران باستان نیاکان ما زن را پست و خوار یا گرامی و ارجمند میداشتند بنا بتعلیم دینی آنان بوده است در اوستائی که امروزه در دست داریم با اینکه چهار یک (یک چهارم) اوستائی است که نیاکان ما در روزگار ساسانیان در دست داشتند در هیچ یک از فقرات آن به زن اهانت نشده است برخلاف از هر حیث مقام محترمی از برای او قائل شده اند از برای نمونه که در آیین مزدیسنا(مزداپرستی)در میان گروه ایزدان و فرشتگان هفت تن از آنان مقام بسیار ارجمندی دارند که آنان را«امشاسپند»یعنی جاودانی خوانند در سر این گروه هفتگانه سپند مینو که خرد مقدس اهورا مزداست جای دارد و سه تن از آنان که امروزه در فارسی بهمن و اردیبهشت و شهریور گوئیم مذکر دانسته شده اند این سه امشاسپند بحسب ترتیب نماینده منش نیک و تقدس و توانائی آهو را مزدا هستند و سه تن از آنان در اوستا سپنتا ارمئیتی Spenta armaiti امرتات Ameretat هئوروتات Hauivatat خوانده شده اند و در فارسی سپندارمذ و امرداد و خرداد گوییم هریک از این امشاسپند بحسب ترتیب نمایندهء پارسائی و فروتنی و بردباری،بیمرگی یا جاودانی کمال و رسائی اهورا مزدا میباشند.در جهان خاکی نگهبانی زمین و گیاه و آب با آنان است این سه امشاسپند هر سه مؤنث دانسته شده اند.غالبا در اوستا از سپندارمذ(سپنتا ارمئتی)که گفتیم در جهان مینوی نمایندهء فروتنی و بردباری اهورا مزدا و در جهان خاکی نگهداری زمین سپرده باوست،خود زمین اراده میشود و بسا دختر اهورا مزدا خوانده شده است.پیداست که از این عنوان چه مقام ارجمندی از برای زن و زمین قائل شده اند و خواسته اند بگویند هر آنکه مادر زمین را که بجای دختر خداوندگار است با کشاورزی خرم وآباد دارد مایهء خشنودی پدر آسمانی است. دیگر اینکه در آیین مزدیسنا عقیده دارند که روان آدمی پس از مرگ در بامداد روز چهارم از بستر مرده جدا شده بسوی جهان بالا میشتابد در آنجا دین خود را بپیکر دختر جوان و زیبائی میبیند که او را از پل چینوت(پل صراط)گذرانده بسوی بهشت رهنمون میشود چنانکه روان گناهکار را زن زشتی در جهان دیگر بسوی دوزخ میکشاند در اینجا باید یادآور شویم که واژه دئنا daena که در فارسی دین شده در اوستا مؤنث است. دئنا در اوستا گاهی بمعنی وجدان است و گاهی بمعنی کیش-مجسم شدن دین پس از مرگ چنانکه در«هادخت نسک»آمده یکی از شاهکارهای اوستاست. (نگاه بجلد دوم یشتها ص 171 تفسیر نگارنده)
دیگر اینکه در مزدیسنا به ظهور موعودی در آخر الزمان که او را«سوشیانت»خوانند،عقیده دارند.یاران جاودانی سوشیانت که وی را در برانگیختن مردگان یاوری کنند و جهان مینوی را بیارایند سی تن دانسته شده اند پانزده تن از آنان مردند و پانزده تن دیگر زن.
چنانکه دیده میشود در روز پسین هم در آراستن جهان مینوی و زندگی روحانی از یاوری زنان بی نیاز نیستند.
در کشور خشک و گرم و کوهستانی ایران،آب عنصر بسیار گرانبهائی است.ایزدی که سرچشمهء آبها از اوست و نگهبانی این«آخشیج»سپرده بدوست فرشته ایست مؤنث و آن ناهید است که در اوستا اناهیتا Anahita نامیده شده است.
در آبان یشت که در ستایش این فرشته زیبا و نیرومند است در فقرات 126-129 مانند یکی از زنان آزاده تعریف شده است اینچنین: ناهید پاک و توانا هماره به پیکر دختر جوان بسیار برومند و خوش اندام جلوه گر است.آزده و بلندبالاست کمربند بمیان بسه و جامهء گرانبها در بر دارد. تاجی ستاره نشان بر سر و کفش زرین بپا دارد،با گوشواره و گردنبند آراسته است.
در فروردین یشت در ردیف گروهی از مردان نامور و پارسا بفروهر شانزده تن از زنان و یازده تن از دوشیزگان درود فرستاده شده است و پس از آن در فقرات 143-145 این یشت آمده:فروهرهای مردان پاک ایران زمین را میسنائیم فروهرهای زنان پاک ایران زمین را میستاییم……
فروهرهای مردان پاک همه روی زمین را میستائیم،فروهرهای زنان پاک همه روی زمین را میستائیم.در گوش یشت فقره 26 و در ارت یشت فقره 46 آمده که پیغمبر ایران، «درواسیا» Drvaspa فرشته نگهبان چارپایان سودمند و اَشی Ashi فرشته توانگری را ستوده از آنان خواستار است که دینش طرف توجه هوتس Hutaosa زن کی گشتاسب گردد اینچنین،این کامیابی را بمن بخش ای اشی که من هوتس نیک و آزاده را بر آن دارم که بحسب دین بیندیشد بحسب دین سخن گوید،بحسب دین رفتار کند و بدین مزداپرستی من بگرود و آن را دریابد آنچنان که در میان گروه پیروان من مایه نام و آوازه نیکو شود.
دریسنا 13 فقرهء 1 آمده آن زن و این زمین را که حال ماست بزرگ و سرور همیخوانیم دریسنا 38 فقره 1 گوید:ما میستائیم زنان این زمین را که حامل ماست و آن زنانی را که از تو هستند ای اهورا مزدا.آن زنانی را که از راستی برخور دارند ما میستائیم،در اوستا فقراتی که زنان به نیکی یاد گردیده و ستوده شده اند بسیار است از آنهاست فقره 6 ازیسنا 1،فقره 6 از یسنا 2،فقره 5 از ویسپرد 1، فقرهء 7 از ویسپرد 2؛فقره 4 ویسپرد 3 و جز اینها در این فقرات بزنانی درود فرستاده شده و ارجمند خوانده شده و در خور ستایش دانسته شده که دارای فرزند پاک باشند و نیک سرشت باشند.در اندیشه و کردار و گفتار نیک سرآمد باشند خوب تربیت شده و نسبت به شوهران خود شنوا باشند،در پاکی مانند سپندار مذ و از زنان اهورائی بشمار آیند.
بزودی خواهیم دید که در قانون مدنی ایران باستان دختری مجبور نبوده که به میل و اراده پدر خود شوهر کند میل خود آن دختر شرط ازدواج او بود.در یکی از قطعات گاتها که از سرود های خود پیغمبر زرتشت است و قدمت آن به سه هزار سال میرسد پیغمبر ایران درباره عروسی دخترش پئوروچیستا Pourutchista در وهشیتو ایشتگات(یسنا 53)بند 3 فرماید،ای پئوروچیستا از پشت هئچت اسب و خاندان سپیثم(هئچت اسپ Haetchat-aspa بگفته کتاب پهلوی بندهش و مروج الذهب مسعودی چهارمین نیای زرتشت است،سپیتم Spitama در پهلوی سپیتمان نام خاندان پیغمبر و نهمین جد زرتشت است.)، ای جوانترین دختر زرتشت،من از برای تو با منش نیک و راستی شوهر آزموده برگزیدم اما تو از خرد خویش پند پرس،آنگاه بجای آر آنچه را که از پارسائی و نیک اندیشی است.
شوهری که زرتشت از برای دختر خود برگزید جاماسب وزیر کی گشتاسب است اما دخترش را در این انتخاب آزاد گذاشت و میفرماید با خرد خودت مشورت کن و آنچه دلت خواست بجای آر.
در بند پنجم هیمن سرود پیغمبر به دختران و مردانی که در بزم عروسی بودند خطاب کرده گوید:
به شما ای دختران شوهرکننده و به شما[نیز ای جوانان]میگویم و پند میدهم آن را بیاد بسپرید و درست دریابید،باید در کوشش زندگی جهانی در راستی و پاکمنشی از همدیگر برتری جوئید زیرا چنین کوششی در خور پاداش نیک خواهد بود.
در دین ایران باستان میان مرد و زن فرقی گذاشته نشده و یکی به دیگری برتری ندارد. مرد و زن هر دو مکلف هستند که آنچه را درست و نیک یافتند و از برای خود پسندیدند دیگران را نیز از آن بیاگاهانند تا آنان را براه راست رهنمون گردند(یسنا 36 فقره 6): ما میستائیم اکنون جان و وجدان(دئنا) و نیروی دراکه و روان و فروهر نخستین آموزگاران کیش و نخستین شنوندگان آموزش[دینی]را،آن مردان و زنان پاک را که در راه راستی بپیروزی رسیدند(یسنا 26 فقره 4)؛
سروش پاک پس از فرو رفتن خورشید(شب هنگام)نگهبان مردان و زنان بینواست (یسنا 57 فقره 10)
زن و مرد(پسر و دختر)هردو باید بسن پانزده سالگی کستی بمیان بندند و سدره بپوشند (وندیداد،فرگرد 18 فقره 54 و فقره 58). (راجع به کستی یا کشتی و سدره نگاه کنید به جلد خرده اوستا تفسیر نگارنده ص 60)
ای ائیریه من Airyaman گرامی (ائریهمن Airyaman ایزد چاره و درمان و فرشته پزشکی است.) از برای پناه بخشیدن مردان و زنان زرتشتی و از برای نگهبانی منش نیک بسوی ما بشتاب(یسنا 54 فقره 1)
اگر خواسته باشیم تمام فقراتی را که در اوستا دربارهء زن آمده در این مقام یاد کنیم سخن بدرازا خواهد کشید با اینکه در اوستای بزرگ که دارای بیست و یک نسک یا کتاب بوده فقط چهار یک آن بما رسیده،از این باقیمانده چندین برابر آنچه ذکر کردیم میتوان در این موضوع مطالبی استخراج کرد.البته در اوستای بزرگ باز چندین بار بیشتر از اینها پیش از اینکه پخش بزرگتر اوستا در نتیجه تعصب عربی و یورش مغول از دست برود،موبد دانشمندی نامزد به«آتور فرنبغ»در نیمه سده سوم هجری کتاب معروف پهلوی دینکرد را نوشت و در پایان همان سده موبد دیگری از همان خاندان«آتور فرنبغ»بنام«آتورپاد پسر امید»کار«دینکرد»را به پایان رسانید.در جزء مطالب گوناگون این کتاب بسیار گرانبها،در بخشهای هشتم و نهم آن بیست و یک نسک اوستا یک یک بنام خود یادگردیده و از گفتار هریک از آنها کم وبیش سخن رفته است آنچنانکه امروزه خلاصه مندرجات نسکهای از دست رفته را میدانیم بخصوصه در طی خلاصه سه نسک که عبارت باشد از نیکاتوم نسک Nikâtum و هوسپارم نسک Huspâram و سکاتوم نسک Sekâtum که از«نسکهای داتیک»یا قانونی بوده، میدانیم که تا بچه اندازه در این نسکهای قانونی از زن سخن رفته بود اینک چند فقره از آنها : زن حق مالکیت دارد و میتواند دارائی خود را اداره کند-زن میتواند قیم و نگهدار پسری باشد که پدر او را از حق میراث محروم ساخته-زن میتواند از روی قانون از طرف شوهر خود داخل محاکمه شود و بنام شوهر خود امور را اداره کند-زن میتواند از شوهر ستمکار و بدرفتار به دادستان شکایت برد و سزای او را بخواهد-شوهر حق ندارد بدون اجازه زنش دختر خود را به ازدواج بدهد-در دادستان گواهی زن پذیرفه است-زن میتواند به مقام دادوری رسد و دادوری کند-زن میتواند در برخی از مواقع بجای موبدان مراسم دینی بجای آورد-و جز اینها آنچه تاکنون از داستان و تاریخ و دین ایران باستان دربارهء زن یاد کردیم و از هریک از آنها فقط نمونه بدست دادیم بخوبی میرساند که وضع زنان در این سرزمین در چند هزار سال پیش ازین بهتر از وضع کنونی آنان بوده است.
نظر باینکه در دین ایران، زن پست شمرده نشده میتوان احتمال داد که در قانون مدنی ایران باستان حق زن محفوظ بوده زیرا اساس قانون در هر کشور دین آن سرزمین است بخصوصه در روزگاران پیش در وضع قوانین مدنی کاملا قوانین دینی رعایت میشد.
زن در قانون مدنی ساسانیان :
خوشبختانه از روزگار ساسانیان کتاب بسیار گرانبهائی بزبان پهلوی در قانونی مدنی بما رسیده که احتمال خواننده این مقاله را راجع بزن بیقین میپیوندد.این کتاب نامزد است به،ماتیکان هزار داتستان.نویسنده دانشمند این نامه«فرخومرت و هرامان»نام دارد.شک نیست که ماتیکان هزار داتستان یادگاریست از روزگار ساسانیان،زمان تألیف آن باید عهد خسرو پرویز باشد زیرا نام چند تن از پادشاهان ساسانی تا خود خسرو پرویز در آن یاد شده است در ذکر آراء دادوران از 59 تن قانونشناسان و دانشمندان حقوق آن عهد در ایران کتاب نام برده شده است.
اینک چند قانون دربارهء زن از ماتیکان هزار داتستان استخراج کرده بعرض خوانندگان میرسانم:دختر مجبور نیست شوهری را که پدر یا قیم و وصی او برگزیده قبول کند،حق دارد او را رد کند،در صورتیکه دختر چنین شوهری را نپذیرفت،پدرش حق ندارد او را از ارث محروم کند و یا تنبیه دیگری در حق دخترش روا دارد،همچنین حق ندارد وجهی که بعنوان پول جیب میداد از او باز دارد،چیزیکه بایست بعنوان جهیزیه بدخترش بدهد همیشه به ادای آن مکلف است-ارثی که باید به دختر برسد در هنگام ازدواج نکرده حق او در ارث نیم حق ارث پسر است- داماد باید در وقت ازدواج بحسب شان آن دختر و خانوادهء وی مهریهء معین کند تا اگر کار بطلاق کشید آن زن بتواند از آن مهریه استفاده کند-وقتی که دختر بسن بلوغ رسید پدر مکلف است او را بشوهر بدهد،لئامت یاسب دیگر مثلا اینکه نخواسته باشد از خدمت دخترش محروم بشود از او سلب تکلیف نمیکند باین قبیل قوانین درماتیکان هزار داتستان بسیار برمیخوریم و از مجموع آنها میتوان دانست که در ایران باستان از برای زنان شخصیت قائل بودند آنچنانکه زن در دین ایرانیان خوار نبود در مقابل قانون آنان هم خوار نبود و تاریخ ایران هم به هیچ روی گواه خواری او نیست یعنی درست برخلاف امروز.
سرچشمه :
مجله آینده ، بهمن 1323 – شماره 6 (از صفحه 355 تا 361)
مجله آینده » تیر 1324 – شماره 10 (از صفحه 511 تا 515)
گردآوری : فریدون راستی