گنجینه آمودریا ،نمونه های یگانه از نبوغ هنرمندان ایرانی دوران هخامنشی
نوروز امسال, خبر خوشحال کننده ای برای تاجیکان خواهدداشت.پس از تلاش چندین سالۀ دولت تاجیکستان و خانه فرهنگ آن؛ برای بازگرداندن گنجینۀ جیحون یا آمودریا,به آن کشور, موزه بریتانیا موافقت کرده, چند نمونه از اشیای این گنجینۀ منحصر به فرد,را برای برپایی نمایشگاهی در نوروز؛ باز گرداند.
دولت تاجیکستان پیشاپیش اعلام کرده که این نمونه ها ,اصل نیستندوتنها نمونه های نسخه برداری شده,ازاصل این گنجینه خواهند بود.موزه بریتانیا ,به طور معمول اشیای حاضر در آنجا را که در شمار میراث فرهنگی کشورهاست,به آن کشورها برنمی گرداند,اما نمونه های بدلی آن را تهیه می کند ودر آن کشورها به نمایش میگذارد.لوح کوروش هم با همین روش وشرایط به ایران رفت,اما اعلام نشد.
گنجینۀ جیحون یا گنج آمودریا از170 نمونه طلا ونقره,مهم ترین اشیای باقی مانده ازدوران امپراطوری هخامنشی است.مهم ترین مجموعۀ موجود از هنرفلزکاری هخامنشی ونیزنمادهای چند فرهنگی این امپراطوری است. زمانی که پارس ها بخش بزرگی از جهان,ازمصرودریای اژه,تا افغانستان ودره سند را دراختیار خود داشتند.
این گنجینه که از دستبند و بازوبند , پلاک های طلاونقره با نقش برجسته, ارابه طلایی با چهاراسب ودیگر قطعات زیبا وهنرمندانه تشکیل شده ؛ متعلق به دوران هخامنشی ـ چهار تا پنج قرن پیش از میلاد ـ است. بین سالهای1876تا 1880,درنیایش گاهی درمنطقۀ تخت قباد درنزدیکی رودجیحون ـ آمودریا نام باستانی آن ـ درتاجیکستان امروزی ؛ توسط جویندگان گنج پیدا شد.
کارشناسان هنری ؛ این مجموعۀ یگانه رابا ارزش ترین بازمانده های هنری برجای مانده ازدوران هخامنشی می دانند. رودخانه آمودریا که ازآن در”گاتاها” ونیزدرادبیات کهن ایران یاد شده,پس از سرچشمه گرفتن ازکوه های مرزی تاجیکستان وافغانستان,باگذرازمرزافغانستان ونیزترکمنستان وازبکستان,به دریاچۀ “اورال” می ریزد.در فارسی باستان,این پرآب ترین رود منطقه “وخش” نامیده می شد و یونانی شده آن” OXUS” است.ازهمین روی ؛ این مجوعه بی همتا درموزه بریتانیا “جواهرات اکسوس” OXUSTREASURE))نام دارد.
آمودریا در کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان نیز آمده ؛ درادبیات کهن ایران نیزجای دارد,ازجمله درغزل معروف رودکی می خوانیم
بوی جوی مولیان آید همی یاد یار مهربان آید همی
ریگ آمو ودرشتی های آن زیرپایم پرنیان آید همی
انتقال این گنج دوران هخامنشی به موزۀ بریتانیا نیز خود داستانی دارد.در اواخر قرن نوزدهم ,یک فرمانده ارتش انگلیس”کاپیتن برتون” گروهی از بازرگانان راکه درراه میان پیشاور به کابل,به دست راهزنان اسیر شده بودند نجات داد,به این ترتیب گنج آمودریا,که همراه بازرگانان بود ؛ آشکارشد.او بخشی از اشیاء آن گنجینه را از آنها خرید و به بریتانیا برد,که بعد به موزه بریتانیا منتقل شد.
این گنجینه زمانی کامل تر شد که “سراگوستوس فرانک”مدیر موزهبریتانیا ؛ تکه هایی از آن ها رااز بازارهایی در راولپندی پاکستان ودر نقاطی از هند,خرید وبه موزه بریتانیا برد.
“گنجینه جیحون” درموزه بریتانیا به باور« جان کورتیس» کارشناس باستان شناسی وهنر ایران,قطعات یگانه ایست که از ترکیب طلاوآلیاژی از مس ونقره ساخته شده اند.بازوبند طلایی,یا ارابه طلایی با چهار اسب ونیز شیر بالداروکاسه طلایی که درهمدان بدست آمده به خوبی هنردوران درخشان هخامنشی وبزرگی این امپراطوری را نشان می دهد.
هنر هخامنشی ومعماری ایرانی ادامه منطقی,همان مهارتهای خیره کننده وشکوه وجلال بی سابقه ایست که به طورآشکاردرتخت جمشیدوآپادانای شوش دیده می شود.
امپراطوری هخامنشی در 550 پیش از میلاد,با پیروزی کوروش بزرگ, بزرگ ترین انسان تاریخ باستان؛ به وجود آمد.با پیروزی بر امپراطوری های لیدیانLYDIANمصر وبابل,همین گسترش امپراطوری کوروش وچندفرهنگی آنها,دلایل گرد آمدن گنجینه یگانه ـ آمودریا ـ دریک نیایشگاه درمرزهای تاجیکستان امروزی است.اززمان کشف این گنجینه نظریه های مختلفی درباره اشیای آن ابراز شده,ازجمله درروی ارابه طلایی با چهار اسب تصویری ازخدای مصر بالباس هخامنشی,دیده میشود,که درکنار یک سرباز هخامنشی ایستاده است.
یا پلاک طلایی “مرد ماد” با خنجر,با برجسته کاریهایش, مردی را نشان می دهد که لباس او به سبک مردمان بومی ماد است.در حالی که نمونه هایی از او در سنگ برجسته های دیوارهای تخت جمشید نیز دیده می شود.بر لباس – مرد ماد – اشیایی دیده می شود,شمشیری کوتاه بر کمر دارد وعلامتی در جلوی سینه اش گرفته که با دست راست آن را حمل می کند.
هنوز هدف از ساخت و بوجود آمدن آن مشخص نشده, اما آشکار است که این پلاک طلایی و دیگر اشیای طلا,نقره و مس,به شکل هدایا به نیایشگاه پیشکش شده است.این ارابه طلائی از گنجینه های بازمانده دوران هخامنشی وایران باستان به300 تا 500 سال پیش از میلاد تعلق دارد واز باارزش ترین یادگارهای تاریخی به شمار می آید.
برگرفته از تارنمای انجمن جهانی زرتشتیان