دسته: Shahnameh

چرا باید کودکان و نوجوانان این مرز و بوم شاهنامه بخوانند

 

کدبان شعبانی:

 

هرچند کودکی من دور از کتاب و کتاب‌خوانی سپری شد، اما داستان‌های پای کرسی، در شب‌های یخبندان دامنه‌های الوند چنان در دل و جان من راه یافته بود که می‌توانستم ساعت‌ها در کنار بزرگ‌ترها میخکوب شوم تا قصه‌گوی پیر مجلس، پایان خوشی برای همه آرزو کند و سیب سرخ داستانش را با همه قسمت کند. از آن همه داستان‌ها که می‌شنیدم، داستان «سیاوخش» بیش از همه به دلم نشسته بود. چنان‌که به هوای شنیدن چندین‌باره‌ی آن، همراه چوپان پیر ده، راهی صحرا می‌شدم تا ببینم سرانجام این داستان چه خواهد بود. پیرمرد اما همه‌گونه داستان از سرگذشت سیاوش (سیاوخش) بازگو می‌کرد -بعدها دریافتم برخی از این بازگفت‌ها ساخته‌ی اندیشه‌ی سالم و روستایی خود او است- اما هر بار که به پایان داستان نزدیک می‌شد، اشک چشمانش را فرامی‌گرفت و به بهانه‌ای از ادامه‌ی داستان سر بازمی‌زد و داستان دیگری را آغاز می‌کرد! باز هم بعدها دانستم این پیرمرد برادری به نام سیاوش داشته که در جنگ جهانی دوم، زمان اشغال ایران به‌دست روس و انگلیس، ناپدید شده و این غم سنگینی را بر دل وی آوار کرده است.
داستان سیاوش، نخستین داستان از شاهانامه‌ی استاد توس بود که در کودکی با آن آشنا شدم. بعدها، در آن محیط بی‌کتاب، کتاب دست‌نویس شاهنامه، در اندازه‌ی بزرگ رحلی، در خانه‌ی ما پیدا شد! – از کجا آمده بود، نمی‌دانم!- با شوق و شگفتی آن را، که برخی از رویه (:صفحه)هایش فروریخته و آسیب دیده بود، به سختی برمی‌داشتم و از پدرم که نیمچه سواد سنتی داشت، می‌خواستم با همان آهنگ(:لحن) پهلوانی که در تعذیه به‌کار می‌برد، برایم بخواند. هنوز آن آهنگ حماسی را در گوشم می‌شنوم:
که گفتت برو دست رستم ببند
نبندد مرا دست، چرخ بلند
داستان‌های شاهنامه به من سخت‌کوشی و مبارزه با دشواری‌ها را آموخت و پیوند مرا با گذشته‌ی فرهنگی این بوم و بر چنان استوار ساخت که از آن پس، زمان به زمان، دلبستگی به این آب و خاک و تاریخ و فرهنگ دیرینه‌ی ایران‌زمین در من همواره رو به فزونی است. بی‌گمان، این تاثیرپذیری از شاهنامه و این دلبستگی میهنی را در آثاری که برای کودکان و نوجوانان و بزرگ‌ترها به چاپ رسانده‌ام، آشکارا می‌توان یافت:
الوند زیبا
یک رشته‌کوه است
هم باشکوه است

شاهنامه اقیانوس ژرف و پهناوری است که ما ایرانیان، چه خرد و چه کلان، پیوسته باید با آن پیوند خود را نگه داریم و به فراخور نیازمان در آن به جست‌وجو برآییم تا در این آیینه‌ی بزرگ، خویشتن خویش را بیابیم. بارها از زبان بزرگان شنیده‌ایم که شاهنامه ستون فرهنگ و شناسنامه‌ی هویت ملی ماست. با این همه، در نظام آموزشی کشور، چنان‌که شایسته است، از آموزه‌های شاهنامه بهره‌گیری نشده است و گویی هنوز کسانی هستند که گمان می‌برند اندیشه‌های میهنی شاهنامه با برخی ارزش‌های دینی ناسازگار است. این پندار ناشایست در آغاز انقلاب تا مرز فردوسی‌زدایی پیش رفت و اگر دلبستگانی چون دارنده‌ی این قلم نبود، به پاکسازی شاهنامه از کتابخانه‌های کشور می‌انجامید. خوشبختانه امروزه حقیقت امر بر بسیاری از مردم و مسوولان این آب و خاک روشن شده است و دریافته‌اند که برای پاسداری از ارزش‌های دینی و ملی، ناگزیر باید هویت ملی خود را به خوبی بیابیم و از آغاز کار، کودکانمان را با آن آشنا کنیم و دلبستگی میهنی و میهن‌دوستی را در آنان بپروریم تا در برابر تندبادهای انیرانی که بنیان‌های فکری و فرهنگی ما را دستخوش تاراج و تباهی قرار داده است، پایداری کنیم.
در پهنه‌ی شاهنامه، همه گونه از ارزش‌های والای انسانی و همه گونه از آموزه‌های دینی و میهنی را می‌توان یافت که پاسخ‌گوی نیاز امروزی فرزندان این بوم و بر است. شاهنامه شعر- داستان بلندی است که خواندن آن روحیه‌ی پهلوانی را که نیاز گریزناپذیر (:مبرم) کودکان و نوجوانان است، در شنونده می‌پرورد و آنان را به ساده‌ترین شیوه با زبان شعر آشنا می‌کند. یکی از ویژگی‌های شاهنامه، بزرگ‌نمایی (:غلو) است که برخی از ادیبان آن را مهم‌ترین ویژگی زبان شعر می‌دانند. برای نمونه، شمس قیس رازی در کتاب مشهورش، المعجم فی معاییر الاشعار العجم، در تعریف شعر می‌گوید: «بزرگ نمودن یک چیز خرد و برعکس آن». نظامی گنجوی هم بر این باور است: « چون احسن او است، اکذب او». بنابراین، خواننده‌ی تازه‌کار، از راه آشنایی با شاهنامه به آسانی با زبان شعر هم آشنا می‌شود:
شود کوه آهن چو دریای آب
اگر بشنود نام افراسیاب!
یعنی افراسیاب آن‌قدر ترسناک و سهمگین است که اگر کوهی از آهن نام او را هم بشنود، ذوب می‌شود (بزرگ‌نمایی) یا:
ز سم ستوران در آن پهن‌دشت
زمین گشت شش آسمان گشت هشت
یعنی در میدان جنگ چنان گرد و خاکی شد که یک طبقه از هفت طبقه‌ی زمین به آسمان رفت و آسمان شد هشت طبقه! افزون بر این، خیال‌پردازی‌های قشنگ، زیبایی‌های کلامی و پیوندهای آوایی (بازی‌های لفظی) هم در شاهنامه بسیار چشمگیر و گوشنواز است.
شاهنامه تنها اثری است که سراسر آن با واژگان پارسی آراسته شده است. در زمانی که زبان تازی رواج داشته است و یا تاریخ‌نگاران ایرانی و حتا اندیشمندانی چون بوعلی‌سینا بیشتر آثار خود را به تازی می‌نوشته‌اند، استاد توس شاهکار خود را با زبان پاک پارسی سروده است و به راستی فرهنگ و زبان ایرانی را از نابودی رهانیده و آن را زنده نگه داشته است. 
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
از همه‌ی ویژگی‌های ادبی- هنری و تاریخی شاهنامه که بگذریم، می‌توان گفت این اثر بی‌مانند و گران‌سنگ پارسی، اقیانوسی پهناور و ژرفناک، لبریز از همه‌گونه منش‌های پسندیده و آموزه‌های انشایی، دینی و میهنی است که هر کس و هر گروهی به فراخور نیاز خود می‌تواند از آن بهره بگیرد و خود را برای امروز و فردای خویش بسازد. شاهنامه تنها شعر نیست، داستان هم نیست، همچنان‌که تاریخ هم به‌شمار نمی‌آید؛ در پهنه‌ی خود این همه را با هم دارد. آموزه‌های دینی آن پررنگ‌تر از هر کتابی است که تا کنون شناخته‌ایم. پهلوانان شاهنامه همه‌گونه منش‌های نیک انسانی را به نمایش می‌گذارند: جوانمردی، فداکاری، ایستادگی در برابر ستم و … . استاد توس ویژگی‌های والای انسانی را حتا در پهلوانان دشمن می‌ستاید. هر چند که سراسر شاهنامه از نبرد در میدان‌های جنگ سخن می‌گوید، اما پیام پایه‌ای و بنیادین آن آشتی (:صلح) است و دست آخر، دفاع در برابر بیگانگان. سیاوش پیام‌آور آشتی است و دوستی را بر دشمنی برمی‌گزیند. زال که برای ویران کردن کابلستان رفته است، عشق را به جای جنگ برمی‌گزیند. رستم جهان‌پهلوان جز از برای مردم دست به نبرد نمی‌گشاید. قهرمانان شاهنامه انسان‌های مردم‌گرا و وفادار به پیمان و دوست‌دار زندگی صلح‌آمیز هستند و از این روی، می‌توانند الگوهای بسیار مناسبی برای ما و کودکان ما  باشند.
هرچند داستان‌های شاهنامه برای همه‌ی گروه‌های سنی گیرا و آموزنده است، اما بی‌گمان داستان «رستم و سهراب» و «رستم و اسفندیار» به شوند (:سبب) پیچیدگی‌های غمناکی (:تراژیکی) که دارند، به خوانندگان و شنوندگان کتاب‌خوان کارآزموده نیاز دارند، ولی داستان‌هایی مانند «زال و سیمرغ» که زمینه‌ی تصویرگری و خیال‌پردازی در آنها بیشتر است، برای کودکان و داستان‌هایی چون «زال و رودابه» به شوند زمینه‌ی عاشقانه و پیام آشتی و دوستی به جای جنگ و نبرد، می‌تواند برای نوجوانان فراخور بیشتری داشته باشد.
«عشق» در شاهنامه جایگاه ویژه‌ای دارد. نخست آن‌که هر جا سخن از مهرورزی می‌رود، جنگ‌های بیهوده به کنار نهاده می‌شوند و یا به دوستی برمی‌گردند. مهرورزی و زناشویی، راه‌های پیشگیری از ویرانی و تباهی و گام برداشتن در راه نزدیک شدن به اهورا مزدا است. در داستان‌های مهرورزی شاهنامه، ازخودگذشتگی و فداکاری به بالاترین اندازه‌ی خود می‌رسد. در داستان «زال و رودابه» که یکی از عاشقانه‌ترین داستان‌های ادبیات کهن جهان است، با تصویری شگفت روبه‌رو می‌شویم که هم ساده و کودکانه است و هم دل‌انگیزترین لحظه از دیدار و مهرورزی دلداده و دلبر: هنگامی‌که زال، مهر رودابه را به جای جنگ و ویرانی کابل برمی‌گزیند و به دیدار او می‌شتابد، رودابه گیسوان بافته‌ی خود را از بلندای برج فرومی‌آویزد و از زال می‌خواهد آن را بگیرد و بالا برود! (این صحنه هم زمینه‌ی تصویرگریی بسیار خیال‌انگیز دارد و هم دربرگیرنده‌ی فرهنگی انسانی در دل تاریخ است که درباره‌ی آن بسیار می‌توان نوشت.) چون زال نمی‌پذیرد، استاد توس یکی از درخشان‌ترین بیت‌های شاهنامه را از زبان رودابه بازگو می‌کند. بیتی که هر بار آن را بخوانیم، مهرانگیز‌ترین احساس را در ما برمی‌انگیزد:
بدان پرورانیدم این تار را 
که تا دستگیری کند یار را
بی‌گمان، بازگو کردن داستان‌هایی عاشقانه از این دست، برای نوجوانان و جوانان امروز بایسته (:ضروری) است؛ نوجوانان و جوانانی که گرفتار ابتذال‌های سنتی شده‌اند و در تیررس گمراهی‌های جهان مجازی هستند و از داستان‌های عاشقانه اما بی‌آلایش، از این‌گونه که در فرهنگ ایرانی بوده است، دور می‌شوند.
خداشناسی و ستایش آفریننده‌ی جهان از بهترین آموزه‌های شاهنامه است و در پی آن، پیام بنیادین شاهنامه، یعنی ستیز با دروغ و جست‌وجوی راه راستی، در سراسر این اثر گران‌سنگ چشمگیر است. در شاهنامه دروغ سرچشمه‌ی همه‌ی بیدادگری‌ها و تبه‌کاری‌هاست. از این روی، در شاهنامه که خود برآمده از فرهنگ دیرینه‌ی این سرزمین است، دروغ برپاکننده‌ی بیشترین جنگ‌ها و کینه‌توزی‌ها است. فتنه‌ی سودابه با دروغ آغاز می‌شود که سرانجام مرگ سیاوش و به دنبال آن، جنگ‌های خانمان‌سوز پی‌درپی ایران و توران را دامن می‌زند. دروغ در شناساندن رستم به سهراب، سوگنامه‌ی مرگ سهراب، این جوان برومند و پاک‌دل را می‌آفریند. دروغ در هفت‌خوان رستم و هفت‌خوان اسفندیار، شوند بیشترین فتنه‌هاست. دروغ گرسیوز، هم نابودی سیاوش و هم دشمنی تاریخی ایران و توران را دامن می‌زند. دروغ گشتاسپ به اسفندیار، در وعده‌ی تاج و تخت به او، مرگ اسفندیار رویین‌تن را پیش می‌آورد. دروغ شغاد نابکار، مرگ رستم و سپس تباهی خاندان زال را در پی می‌آورد. با این یادآوری‌ها، می‌توان گفت شاهنامه کتابی است که در سراسر آن راستی و دروغ پنجه در پنجه‌ی یکدیگر درافکنده‌اند و به نبرد می‌پردازند و پیروز این نبرد، سروش راستی بر پتیاره‌ی دروغ است که دورنمای روشنی را فراچشم خوانندگان می‌گستراند که پیروزی همیشه با آنانی است که راه راست را می‌پیمایند و از ارزش‌های والای انسان پاسداری می‌کنند.
با این گفته‌ها، می‌توان شاهنامه را بزرگ‌ترین اثر آموزشی و مهم‌ترین پیوند کودکان ما با گذشته‌ی تاریخی و فرهنگی خویش و از همه مهم‌تر، زیباترین و گیراترین خواندنی برای کودکان و نوجوانان ایران‌زمین به‌شمار آورد.
بادا که آثاری شایسته‌ی کودکان ایرانی، با بهره‌گیری از فرهنگ ایرانی، فراهم آید و کودکان و نوجوانان این سرزمین، چنان‌که شایسته‌ی آنان است، با پیشینه‌ی فرهنگی و ادبی سرزمین خود و پیش از همه، شاهنامه، آشنایی بیشتری پیدا کنند.

 

 

پنجم دی‌ماه سالگرد درگذشت زرتشت پاك

گزارش شاهنامه از روزی كه پیام‌آور ایران باستان در آتشكده بلخ جان سپرد

 

بابك سلامتی :

داستان درگذشت اشوزرتشت آن‌گونه كه در كتاب پهلوی «زادسپرم» آمده است و ماجرای كشته شدن آن وخشورِ(پیام‌آور آسمانی) پاك در آتشكده‌ی بلخ، در هنگام نیایش و به‌دست یك تورانی به نام «توربراتور» در شاهنامه‌ی فردوسی نیز بازتاب یافته است.

 پنجم دی‌ماه را سال‌روز درگذشت پیام‌آور ایران باستان می‌دانیم، یادش را گرامی می‌داریم و بر آموزه‌هایش استوار می‌مانیم. 
تاریخ یکتاپرستی در جهان، از پیامبری اشوزرتشت در سرزمین «ایرانویج» آغاز می‌‌‌شود. بنابر باور زرتشتیان، نزدیک به بیست سده پیش از زایش مسیح، زرتشت در ششم فروردین، چشم به جهان گشود. از «گاتها»، سروده‌های پیامبر، پیداست كه نامش «زرتشتر» و نام خانوادگی‌اش «سپیتمه» است. برخی از زبان‌شناسان چم(:معنی) زرتشتر را ستاره‌ی زرین یا درخشان خوانده‌اند. او پس از سی سال، در همین روز، از سوی اهورامزدا برگزیده شد تا مردمان را به‌سوی یگانه دانای بزرگ هستی‌بخش ره‌نماید؛ آنان را به اندیشه، گفتار و کردار نیک سفارش کند و آزادی اراده و شادی را برای آنان به ارمغان آورد.
 
شاهنامه‌ی فردوسی، داستان زایش اشوزرتشت را با پدید آمدن درختی تنومند با ریشه‌هایی استوار و شاخه‌های بسیار كه برگ و بارش پند و خرد و دانایی است، گزارش می‌كند. 
چو یک چند گاهی بر آمد برین/ درختی پدید آمد اندر زمین 
از ایوان گشتاسپ تا پیش کاخ/ درختی گشن‌بیخ و بسیار شاخ 
همه برگ او پند و بارش خرد/کسی كز خرد برخورد کی مرد
خجسته پی و نام او زردهشت/که اهریمن بد‌کنش را بکشت 
به شاه جهان گفت که پیغمبرم/ تو را سوی یزدان همی رهبرم 
این‌‌گونه بیان داستان از سوی فردوسی، كه از درختی گشن‌بیخ و بسیار‌شاخ، نام می‌برد، اشاره دارد به آیینی دیرین در سرزمین ایران كه با زاده شدن هر فرزندی، درختی بر روی زمین می‌كاشتند تا آلودگی‌هایی را كه از این فرزند به كره‌ی خاكی می‌رسد، بزداید. به هر روی، پس از آن‌كه اشوزرتشت، كیش خود را به شاه ایران، گشتاسب، نمایاند، كی‌گشتاسب، پدرش، لهراسب و برادرش، زریر، كیش او را پذیرفتند و كُشتی بر میان بستند. كی‌گشتاسب دانایان را به شهرها فرستاد تا آتشكده‌ها برپا كنند. نخست آتشكده‌ی مهربرزین را بنیاد نهاد. اشوزرتشت سروی بزرگ را در آن كاشت كه به نام «سرو كاشمر» نامدار شد. پس از آن، پیامبر، بر كی‌گشتاسب كه خراج به دربار ارجاسب، پادشاه توران می‌فرستاد، خرده گرفت. كی‌گشتاسب نیز پذیرفت و فرمان داد تا دیگر باج و خراجی به توران فرستاده نشود. ارجاسب تورانی از این ماجرا آگاه شد و نامه‌ای برای كی‌گشتاسب نوشت كه از دین نو بازگردد و همچون گذشته خراج‌گذار توران شود تا از فرمانروایی بر سرزمین‌هایی بیشتر و گنج‌هایی بی‌شمار بهره‌مند شود‌ وگرنه بر او خواهد تاخت و كشورش را ویرانه‌ای خواهد ساخت. نامه‌ی ارجاسب كه در دربار كی‌گشتاسب خوانده شد، زریرِ سپهبد و اسفندیار، پسر شاه، از آن، سخت برآشفتند؛ پاسخ تندی بر نامه‌ی ارجاسب نوشتند و خود را آماده‌ی نبردی بزرگ در برابر لشكر توران كردند. در این جنگ بزرگ، بسیاری از پهلوانان و بزرگان ایران همچون اردشیر، شیدسب و نیوزار، كه هرسه فرزندان شاه بودند، فرزند جاماسب، وزیر خردمند گشتاسب‌شاه كه «گرامی» نام داشت و در پایان زریر، سپهبد دلاور ایران، پس از دلیری‌های بسیار و از خودگذشتگی فراوان به دست دشمن كشته‌ شدند. در هنگامه‌ای كه شكست ایران نزدیك بود، «اسفندیار رویین‌تن» به میدان آمد و با جنگاوری‌های بسیار، برگ را به‌سود ایران برگرداند و پیرزوی را برای ایرانیان به ارمغان آورد. ارجاسب و مانده‌ی سپاهیانش رو به سوی بیابان نهادند و گریختند. ماجرای این نبرد بزرگ، افزون بر شاهنامه، در كتاب «یادگار زریران» نیز آمده است.
سال‌ها از این نبرد بزرگ گذشت. بدگویی چرب‌زبان، دل شاه را از اسفندیار كه در اندیشه‌ی تاج و تخت بود و بارها برای آن پیمان از پدر گرفته‌بود، برگرداند. شاه او را در دل دژی بزرگ در غل و زنجیر به زندان افكند و خود به میهمانی رستم دستان در سیستان رفت. و این‌گونه بلخ، پایتخت ایران، از فرمانروا و پسر دلاورش، تهی شد. پسران اسفندیار كه این‌چنین دیدند، به سوی پدر شتافتند تا در زندان او را از تنهایی به‌در‌آورند. به ارجاسب تورانی پیام بردند كه بلخ از پهلوانان خالی است و به‌جز لهراسب پیر و هفتصد مرد دینی كه در آتشكده سرگرم راز و نیاز و نیایشند، كسی از نامداران در پایتخت نیست. ارجاسب كه بیشه را خالی از شیران دید، بار دیگر به ایران یورش آورد تا كار شهریاری این سرزمین را یكسره كند. 
سپاه ارجاسب كه به بلخ رسید، لهراسب جامه‌ی رزم پوشید و بر پیرانه‌سرش، خود جنگی نهاد و به میدان آمد و بسیار از تورانیان را از دم تیغ گذراند. آن‌چنان كه به ناچار چندین پهلوان تورانی او را در میان گرفتند و از هر سو بر او تیر و تیغ و گرز باریدند تا پیر آتشكده آرام گرفت و جان به جان‌آفرین سپرد. تورانیان كه او را جوانی نیرومند می‌پنداشتند، كلاه از سرش برداشتند و موی سپیدش دیدند و شگفت‌زده شدند كه در سالخوردگی چگونه دلیری و جنگاروی می‌كرد و ترسی بزرگ به ‌دل تورانیان افتاد كه اگر اسفندیار آزاد بود و در میدان می‌تازید، چه می‌كردیم؟ 
تورانیان كه این¬گونه دیدند، رو به سوی آتشكده نهادند:
نهادند سر سوی آتشکده/ بر آن کاخ و ایوان زرآژده
همه زند و اُستا همی سوختند/چه پرمایه‌تر بود برتوختند
ورا هیربد بود هشتاد مرد/زبانشان ز یزدان پر از یادکرد
همه پیش آتش بکشتندشان/ره بندگی بر نوشتندشان
ز خونشان بمرد آتش زردهشت/ندانم چرا هیربد را بکشت
به سوی آتشكده تاختند و بر آن كاخ باشكوه زرین پای‌نهادند. اوستاها را سوزاندند و گنجش را ربودند، هیربدان را كشتند و خونشان را بر آتش پاك ریختند و بسیاری را به گروگان بردند. زرتشت پاك نیز به‌هنگام خواندن نیایش به‌ تیغ بداندیشی از پا درآمد و این‌گونه آتش جان آن اشو(:پاك) به همراه آتش آتشكده به خاموشی گرایید. همسر كی‌گشتاسب كه این‌گونه دید سوار بر اسبی به‌تاخت به سیستان شتافت تا شاه را آگاه كند. گشتاسب نخست، كار را آسان گرفت و گفت: با لشكر من كسی را پای ایستادگی نیست و با یورشی تورانیان را شكست خواهم داد. همسرش گفت این‌گونه آسوده مباش كه پدرت را با موی سپید و هفتصد موبد و زرتشت پاك را از دم تیغ گذراندند. آتشكده و شهر را ویران كردند و دخترانت را به اسیری بردند. گشتاسب سخت دژم شد. نامه به مرزداران و لشكرداران خویش نوشت و همه را گرد آورد و با سپاهی بسیار به‌سوی بلخِ نامی تاخت. دو سپاه روی‌درروی هم ایستادند و سه روز و سه شب جانانه جنگیدند. در میان این گیرودار بسیاری از پسران گشتاسب كشته و زخمی شدند. كی‌گشتاسب گریخت و به كوهی پناه آورد كه پس از آن، گرداگردش را تورانیان گرفتند. گشتاسب درمانده و ناامید از وزیر خردمندش جاماسب یاری خواست. جاماسب كلید كار را در آزادی اسفندیار دید. كی‌گشتاسب كه انگار رویین‌تن را از یاد برده بود به‌ناگاه شادمان شد و باز او را پیمان شاهی داد. جاماسب فرزانه در تاریكی شب با جامه‌ی تورانی از میان تورانیان گذر كرد و خود را به رویین‌دژ، رساند كه در آن اسفندیار در میان زنجیر و آهن در بند بود. اسفندیار نخست دل پر از كین پدر داشت. اما همین‌كه شنید فرشیدورد، برادر دلبندش در میدان تیرخورده و زخمی افتاده و از یزدان پاك آرزوی مرگ می‌كند، خونش به‌جوش آمد. درنگ نكرد تا آهنگران زنجیرها را ببرند. با نیروی بازو زنجیرها را درید و غل‌وبند را درهم شكست. جاماسب شگفت‌زده از او پرسید پس چرا دیرزمانی در بند ماندی و اسفندیار پاسخ داد:
به‌فرمان یزدان نشسته بُدم / نه از بهر این بند بسته بُدم
كه هر كو ز فرمان و پند پدر / بتابد مر او هست جادو پسر
اسفندیار بی‌درنگ زره بر تن می‌كند و بر سپاه ارجاسب تورانی می‌تازد. پس از فراز و نشیب داستان، بر تورانیان پیروز می‌شود. اما افسوس كه بازهم نوشدارو پس از مرگ سهراب می‌رسد و اسفندیار هنگامی ایران را می‌رهاند كه دیگر زرتشت پاك، لهراسب پیر و بسیاری از بزرگان و نیكان و دلیران ایران جان در تن ندارند.
داستان درگذشت اشوزرتشت در كتاب پهلوی «زادسپرم» آمده است. ماجرای كشته شدن آن وخشورِ پاك در آتشكده‌ی بلخ، در هنگام نیایش و به‌دست یك تورانی به نام توربراتور، نگاشته‌اند. این داستان در شاهنامه‌ی فردوسی نیز بازتاب یافته است. پنجم دی‌ماه را سال‌روز درگذشت پیام‌آور ایران باستان می‌دانیم و یادش را گرامی می‌داریم و بر آموزه‌هایش استوار می‌مانیم.

 

 

شاهنامه » پادشاهی یزدگرد

پادشاهی یزدگرد

چو بگذشت زو شاه شد يزدگرد

به ماه سفندار مذ روز ارد

چه گفت آن سخنگوی مرد دلير

چو از گردش روز برگشت سير

که باری نزادی مرا مادرم

نگشتی سپهر بلند از برم

به پرگار تنگ و ميان دو گوی

چه گويم جز از خامشی نيست روی

نه روز بزرگی نه روز نياز

نماند همی برکسی بر دراز

زمانه زمانيست چون بنگری

ندارد کسی آلت داوری

به يارای خوان و به پيمای جام

ز تيمار گيتی مبر هيچ نام

اگر چرخ گردان کشد زين تو

سرانجام خاکست بالين تو

دلت را به تيمار چندين مبند

بس ايمن مشو بر سپهر بلند

که با پيل و با شيربازی کند

چنان دان که از بی نيازی کند

تو بيجان شوی او بماند دراز

درازست گفتار چندين مناز

تو از آفريدون فزونتر نه ای

چو پرويز باتخت و افسر نه ای

به ژرفی نگه کن که با يزدگرد

چه کرد اين برافراخته هفت گرد

چو بر خسروی گاه بنشست شاد

کلاه بزرگی به سر برنهاد

چنين گفت کز دور چرخ روان

منم پاک فرزند نوشين روان

پدر بر پدر پادشاهی مراست

خور و خوشه و برج ماهی مراست

بزرگی دهم هر که کهتر بود

نيازارم آن راکه مهتر بود

نجويم بزرگی و فرزانگی

همان رزم و تندی و مردانگی

که برکس نماند همی زور و بخت

نه گنج و نه ديهيم شاهی نه تخت

همی نام جاويد بايد نه کام

بنداز کام و برافراز نام

برين گونه تا سال شد بر دو هشت

همی ماه و خورشيد بر سر گذشت

عمر سعد وقاس را با سپاه

فرستاد تا جنگ جويد ز شاه

چو آگاه شد زان سخن يزگرد

ز هر سو سپاه اندر آورد گرد

بفرمود تا پور هرمزد راه

به پيمايد و بر کشد با سپاه

که رستم بدش نام و بيدار بود

خردمند و گرد و جهاندار بود

ستاره شمر بود و بسيار هوش

به گفتارش موبد نهاده دو گوش

برفت و گرانمايگان راببرد

هر آنکس که بودند بيدار و گرد

برين گونه تا ماه بگذشت سی

همی رزم جستند در قادسی

بسی کشته شد لشکر از هر دو سوی

سپه يک ز ديگر نه برگاشت روی

بدانست رستم شمار سپهر

ستاره شمر بود و با داد و مهر

همی گفت کاين رزم را روی نيست

ره آب شاهان بدين جوی نيست

بياورد صلاب و اختر گرفت

ز روز بلا دست بر سر گرفت

يکی نامه سوی برادر به درد

نوشت و سخنها همه ياد کرد

نخست آفرين کرد بر کردگار

کزو ديد نيک و بد روزگار

دگر گفت کز گردش آسمان

پژوهنده مردم شود بدگمان

گنهکارتر در زمانه منم

ازی را گرفتار آهرمنم

که اين خانه از پادشاهی تهيست

نه هنگام پيروزی و فرهيست

ز چارم همی بنگرد آفتاب

کزين جنگ ما را بد آيد شتاب

ز بهرام و زهره ست ما را گزند

نشايد گذشتن ز چرخ بلند

همان تير و کيوان برابر شدست

عطارد به برج دو پيکر شدست

چنين است و کاری بزرگست پيش

همی سير گردد دل از جان خويش

همه بودنيها ببينم همی

وزان خامشی برگزينم همی

بر ايرانيان زار و گريان شدم

ز ساسانيان نيز بريان شدم

دريغ اين سر و تاج و اين داد و تخت

دريغ اين بزرگی و اين فر و بخت

کزين پس شکست آيد از تازيان

ستاره نگردد مگر بر زيان

برين ساليان چار صد بگذرد

کزين تخمه ی گيتی کسی نشمرد

ازيشان فرستاده آمد به من

سخن رفت هر گونه بر انجمن

که از قادسی تا لب رودباد

زمين را ببخشيم با شهريار

وزان سو يکی برگشاييم راه

به شهری کجاهست بازارگاه

بدان تا خريم و فروشيم چيز

ازين پس فزونی نجوييم نيز

پذيريم ما ساو و باژ گران

نجوييم ديهيم کند او ران

شهنشاه رانيز فرمان بريم

گر از ما بخواهد گروگان بريم

چنين است گفتار و کردار نيست

جز از گردش کژ پرگار نيست

برين نيز جنگی بود هر زمان

که کشته شود صد هژبر دمان

بزرگان که بامن به جنگ اندرند

به گفتار ايشان همی ننگرند

چو ميروی طبری و چون ارمنی

به جنگ اند با کيش آهرمنی

چو کلبوی سوری و اين مهتران

که گوپال دارند و گرز گران

همی سر فرازند که ايشان کيند

به ايران و مازنداران برچيند

اگرمرز و راهست اگر نيک و بد

به گرز و به شمشير بايد ستد

بکوشيم و مردی به کار آوريم

به ريشان جهان تنگ و تار آوريم

نداند کسی راز گردان سپهر

دگر گونه تر گشت برما به مهر

چو نامه بخوانی خرد را مران

بپرداز و بر ساز با مهتران

همه گردکن خواسته هرچ هست

پرستنده و جام هی برنشست

همی تاز تا آذر آبادگان

به جای بزرگان و آزادگان

همی دون گله هرچ داری زاسپ

ببر سوی گنجور آذرگشسپ

ز زابلستان گر ز ايران سپاه

هرآنکس که آيند زنهار خواه

بدار و به پوش و بيارای مهر

نگه کن بدين گردگردان سپهر

ازو شادمانی و زو در نهيب

زمانی فرازست و روزی نشيب

سخن هرچ گفتم به مادر بگوی

نبيند همانا مرانيز روی

درودش ده ازما و بسيار پند

بدان تا نباشد به گيتی نژند

گراز من بد آگاهی آرد کسی

مباش اندرين کار غمگين بسی

چنان دان که اندر سرای سپنج

کسی کو نهد گنج با دست رنج

چوگاه آيدش زين جهان بگذرد

از آن رنج او ديگری برخورد

هميشه به يزدان پرستان گرای

بپرداز دل زين سپنجی سرای

که آمد به تنگ اندرون روزگار

نبيند مرا زين سپس شهريار

تو با هر که از دوده ی ما بود

اگر پير اگر مرد برنا بود

همه پيش يزدان نيايش کنيد

شب تيره او را ستايش کنيد

بکوشيد و بخشنده باشيد نيز

ز خوردن به فردا ممانيد چيز

که من با سپاهی به سختی درم

به رنج و غم و شوربختی درم

رهايی نيابم سرانجام ازين

خوشا باد نوشين ايران زمين

چو گيتی شود تنگ بر شهريار

تو گنج و تن و جان گرامی مدار

کزين تخمه ی نامدار ارجمند

نماندست جز شهريار بلند

ز کوشش مکن هيچ سستی به کار

به گيتی جزو نيستمان يادگار

ز ساسانيان يادگار اوست بس

کزين پس نبينند زين تخمه ی کس

دريغ اين سر و تاج و اين مهر و داد

که خواهدشد اين تخت شاهی بباد

تو پدرود باش و بی آزار باش

ز بهر تن شه به تيمار باش

گراو رابد آيد تو شو پيش اوی

به شمشير بسپار پرخاشجوی

چو با تخت منبر برابر کنند

همه نام بوبکر و عمر کنند

تبه گردد اين رنجهای دراز

نشيبی درازست پيش فراز

نه تخت و نه ديهيم بينی نه شهر

ز اختر همه تازيان راست بهر

چو روز اندر آيد به روز دراز

شود ناسزا شاه گردن فراز

بپوشد ازيشان گروهی سياه

ز ديبا نهند از بر سر کلاه

نه تخت ونه تاج و نه زرينه کفش

نه گوهر نه افسر نه بر سر درفش

به رنج يکی ديگری بر خورد

به داد و به بخشش هم یننگرد

شب آيد يکی چشمه رخشان کند

نهفته کسی را خروشان کند

ستاننده ی روزشان ديگرست

کمر بر ميان و کله بر سرست

ز پيمان بگردند وز راستی

گرامی شود کژی و راستی

پياده شود مردم جنگجوی

سوار آنک لاف آرد و گفت وگوی

کشاورز جنگی شود بی هنر

نژاد و هنر کمتر آيد ببر

ربايد همی اين ازآن آن ازين

ز نفرين ندانند باز آفرين

نهان بدتر از آشکارا شود

دل شاهشان سنگ خارا شود

بدانديش گردد پدر بر پسر

پسر بر پدر هم چنين چاره گر

شود بنده ی بی هنر شهريار

نژاد و بزرگی نيايد به کار

به گيتی کسی رانماند وفا

روان و زبانها شود پر جفا

از ايران وز ترک وز تازيان

نژادی پديد آيد اندر ميان

نه دهقان نه ترک و نه تازی بود

سخنها به کردار بازی بود

همه گنجها زير دامن نهند

بميرند و کوشش به دشمن دهند

بود دانشومند و زاهد به نام

بکوشد ازين تا که آيد به کام

چنان فاش گردد غم و رنج و شور

که شادی به هنگام بهرام گور

نه جشن ونه رامش نه کوشش نه کام

همه چاره ی ورزش و ساز دام

پدر با پسر کين سيم آورد

خورش کشک و پوشش گليم آورد

زيان کسان از پی سود خويش

بجويند و دين اندر آرند پيش

نباشد بهار و زمستان پديد

نيارند هنگام رامش نبيد

چو بسيار ازين داستان بگذرد

کسی سوی آزادگی ننگرد

بريزند خون ازپی خواسته

شود روزگار مهان کاسته

دل من پر از خون شد و روی زرد

دهن خشک و لبها شده لاژورد

که تامن شدم پهلوان از ميان

چنين تيره شد بخت ساسانيان

چنين بی وفا گشت گردان سپهر

دژم گشت و ز ما ببريد مهر

مرا تيز پيکان آهن گذار

همی بر برهنه نيايد به کار

همان تيغ کز گردن پيل و شير

نگشتی به آورد زان زخم سير

نبرد همی پوست بر تازيان

ز دانش زيان آمدم بر زيان

مرا کاشکی اين خرد نيستی

گر انديشه نيک و بد نيستی

بزرگان که در قادسی بامنند

درشتند و بر تازيان دشمنند

گمانند کاين بيش بيرون شود

ز دشمن زمين رود جيحون شود

ز راز سپهری کس آگاه نيست

ندانند کاين رنج کوتاه نيست

چو برتخمه ی يی بگذرد روزگار

چه سود آيد از رنج و ز کارزار

تو را ای برادر تن آباد باد

دل شاه ايران به تو شاد باد

که اين قادسی گورگاه منست

کفن جوشن و خون کلاه منست

چنين است راز سپهر بلند

تو دل را به درد من اندر مبند

دو ديده زشاه جهان برمدار

فدی کن تن خويش در کارزار

که زود آيد اين روز آهرمنی

چو گردون گردان کند دشمنی

چو نامه به مهر اندر آورد گفت

که پوينده با آفرين باد جفت

که اين نامه نزد برادر برد

بگويد جزين هرچ اندر خورد

فرستاده ی نيز چون برق و رعد

فرستاد تازان به نزديک سعد

يکی نامه يی بر حرير سپيد

نويسنده بنوشت تابان چوشيد

به عنوان بر از پور هرمزد شاه

جهان پهلوان رستم نيک خواه

سوی سعد و قاص جوينده جنگ

جهان کرده بر خويشتن تار و تنگ

سرنامه گفت از جهاندار پاک

ببايد که باشيم با بيم و باک

کزويست بر پای گردان سپهر

همه پادشاهيش دادست و مهر

ازو باد بر شهريار آفرين

که زيبای تاجست و تخت و نگين

که دارد به فر اهرمن راببند

خداوند شمشير و تاج بلند

به پيش آمد اين ناپسنديده کار

به بيهوده اين رنج و اين کارزار

به من بازگوی آنک شاه تو کيست

چه مردی و آيين و راه تو چيست

به نزد که جويی همی دستگاه

برهنه سپهبد برهنه سپاه

بنانی تو سيری و هم گرسنه

نه پيل و نه تخت و نه بارو بنه

به ايران تو را زندگانی بس است

که تاج و نگين بهر ديگر کس است

که با پيل و گنجست و با فروجاه

پدر بر پدر نامبردار شاه

به ديدار او بر فلک ماه نيست

به بالای او بر زمين شاه نيست

هر آن گه که در بزم خندان شود

گشاده لب و سيم دندان شود

به بخشد بهای سر تازيان

که بر گنج او زان نيايد زيان

سگ و يوز و بازش ده و دو هزار

که با زنگ و زرند و با گوشوار

به سالی هم دشت نيزه وران

نيابند خورد از کران تا کران

که او را به بايد به يوز و به سگ

که در دشت نخچير گيرد به تگ

سگ و يوز او بيشتر زان خورد

که شاه آن به چيزی همی نشمرد

شما را به ديده درون شرم نيست

ز راه خرد مهر و آزرم نيست

بدان چهره و زاد و آن مهر و خوی

چنين تاج و تخت آمدت آرزوی

جهان گر بر اندازه جويی همی

سخن بر گزافه نگويی همی

سخن گوی مردی بر مافرست

جهانديده و گرد و زيبافرست

بدان تا بگويد که رای تو چيست

به تخت کيان رهنمای تو کيست

سواری فرستيم نزديک شاه

بخواهيم ازو هرچ خواهی بخواه

تو جنگ چنان پادشاهی مجوی

که فرجام کارانده آيد بروی

نبيره جهاندار نوشين روان

که با داد او پيرگردد جوان

پدر بر پدر شاه و خود شهريار

زمانه ندارد چنو يادگار

جهانی مکن پر ز نفرين خويش

مشو بد گمان اندر آيين خويش

به تخت کيان تا نباشد نژاد

نجويد خداوند فرهنگ و داد

نگه کن بدين نامه ی پندمند

مکن چشم و گوش و خرد را ببند

چو نامه به مهر اندر آمد به داد

به پيروز شاپور فرخ نژاد

بر سعد وقاص شد پهلوان

از ايران بزرگان روشن روان

همه غرقه در جوشن و سيم و زر

سپرهای زرين و زرين کمر

چو بشنيد سعد آن گرانمايه مرد

پذيره شدش با سپاهی چو گرد

فرود آوريدندش اندر زمان

بپرسيد سعد از تن پهلوان

هم از شاه و دستور و ز لشکرش

ز سالار بيدار و ز کشورش

ردا زير پيروز بفگند و گفت

که ما نيزه و تيغ داريم جفت

ز ديبا نگويند مردان مرد

ز رز و ز سيم و ز خواب و ز خورد

گرانمايه پيروزنامه به داد

سخنهای رستم همی کرد ياد

سخنهاش بشنيد و نامه بخواند

دران گفتن نامه خيره بماند

بتازی يکی نامه پاسخ نوشت

پديدار کرد اندرو خوب و زشت

ز جنی سخن گفت وز آدمی

ز گفتار پيغمبر هاشمی

ز توحيد و قرآن و وعد و وعيد

ز تأييد و ز رسمهای جديد

ز قطران و ز آتش و ز مهرير

ز فردوس وز حور وز جوی شير

ز کافور منشور و ماء معين

درخت بهشت و می و انگبين

اگر شاه بپذيرد اين دين راست

دو عالم به شاهی و شادی وراست

همان تاج دارد همان گوشوار

همه ساله با بوی و رنگ و نگار

شفيع از گناهش محمد بود

تنش چون گلاب مصعد بود

بکاری که پاداش يابی بهشت

نبايد به باغ بلا کينه کشت

تن يزدگرد و جهان فراخ

چنين باغ و ميدان و ايوان وکاخ

همه تخت گاه و همه جشن و سور

نخرم به ديدار يک موی حور

دو چشم تو اندر سرای سپنج

چنين خيره شد از پی تاج و گنج

بس ايمن شدستی برين تخت عاج

بدين يوز و باز و بدين مهر و تاج

جهانی کجا شربتی آب سرد

نيرزد دلت را چه داری به درد

هرآنکس که پيش من آيد به جنگ

نبيند به جز دوزخ و گور تنگ

بهشتست اگر بگروی جای تو

نگر تا چه باشد کنون رای تو

به قرطاس مهر عرب برنهاد

درود محمد همی کرد ياد

چو شعبه مغيره بگفت آن زمان

که آيد بر رستم پهلوان

ز ايران يکی نامداری ز راه

بيامد بر پهلوان سپاه

که آمد فرستاده يی پيروسست

نه اسپ و سليح و نه چشمی درست

يکی تيغ باريک بر گردنش

پديد آمده چاک پيراهنش

چورستم به گفتار او بنگريد

ز ديبا سراپرده ی برکشيد

ز زربفت چينی کشيدند نخ

سپاه اندر آمد چو مور و ملخ

نهادند زرين يکی زيرگاه

نشست از برش پهلوان سپاه

بر او از ايرانيان شست مرد

سواران و مردان روز نبرد

به زر بافته جام ههای بنفش

بپا اندرون کرده زرينه کفش

همه طوق داران با گوشوار

سرا پرده آراسته شاهوار

چو شعبه به بالای پرده سرای

بيامد بران جامه ننهاد پای

همی رفت برخاک برخوار خوار

ز شمشير کرده يکی دستوار

نشست از بر خاک و کس را نديد

سوی پهلوان سپه ننگريد

بدو گفت رستم که جان شاددار

بدانش روان و تن آباد دار

بدو گفت شعبه که ای نيک نام

اگر دين پذيری شوم شادکام

بپيچيد رستم ز گفتار اوی

بروهاش پرچين شد و زرد روی

ازو نامه بستد بخواننده داد

سخنها برو کرد خواننده ياد

چنين داد پاسخ که او رابگوی

که نه شهرياری نه ديهيم جوی

نديده سرنيزه ات بخت را

دلت آرزو کرد مر تخت را

سخن نزد دانندگان خوارنيست

تو را اندرين کار ديدار نيست

اگر سعد با تاج ساسان بدی

مرا رزم او کردن آسان بدی

وليکن بدان کاخترت بی وفاست

چه گوييم کامروز روز بلاست

تو را گر محمد بود پيش رو

بدين کهن گويم از دين نو

همان کژ پرگار اين گوژپشت

بخواهد همی بود با ما درشت

تو اکنون بدين خرمی بازگرد

که جای سخن نيست روز نبرد

بگويش که در جنگ مردن بنام

به اززنده دشمن بدو شادکام

بفرمود تابرکشيدند نای

سپاه اندر آمد چو دريا ز جای

برآمد يکی ابر و برشد خروش

همی کر شد مردم تيزگوش

سنانهای الماس در تيره گرد

چو آتش پس پرده ی لاژورد

همی نيزه بر مغفر آبدار

نيامد به زخم اندرون پايدار

سه روز اندر آن جايگه جنگ بود

سر آدمی سم اسپان به سود

شد ازتشنگی دست گردان ز کار

هم اسپ گرانمايه از کارزار

لب رستم از تشنگی شد چو خاک

دهن خشک و گويا زبان چاک چاک

چو بريان و گريان شدند از نبرد

گل تر به خوردن گرفت اسپ و مرد

خروشی بر آمد به کردار رعد

ازين روی رستم وزان روی سعد

برفتند هر دو ز قلب سپاه

بيکسو کشيدند ز آوردگاه

چو از لشکر آن هر دو تنها شدند

به زير يکی سرو بالا شدند

همی تاختند اندر آوردگاه

دو سالار هر دو به دل کينه خواه

خروشی برآمد ز رستم چو رعد

يکی تيغ زد بر سر اسپ سعد

چواسپ نبرد اندرآمد به سر

جدا شد ازو سعد پرخاشخر

بر آهيخت رستم يکی تيغ تيز

بدان تا نمايد به دو رستخيز

همی خواست از تن سرش رابريد

ز گرد سپه اين مران را نديد

فرود آمد از پشت زين پلنگ

به زد بر کمر بر سر پالهنگ

بپوشيد ديدار رستم ز گرد

بشد سعد پويان به جای نبرد

يکی تيغ زد بر سر ترگ اوی

که خون اندر آمد ز تارک بروی

چو ديدار رستم ز خون تيره شد

جهانجوی تازی بدو چيره شد

دگر تيغ زد بربر و گردنش

به خاک اندر افگند جنگی تنش

سپاه از دو رويه خودآگاه نه

کسی را سوی پهلوان راه نه

همی جست مر پهلوان را سپاه

برفتند تا پيش آوردگاه

بديدندش از دور پر خون و خاک

سرا پای کردن به شمشير چاک

هزيمت گرفتند ايرانيان

بسی نامور کشته شد در ميان

بسی تشنه بر زين بمردند نيز

پر آمد ز شاهان جهان را قفيز

سوی شاه ايران بيامد سپاه

شب تيره و روز تازان به راه

به بغداد بود آن زمان يزدگرد

که او را سپاه اندآورد گرد

فرخ زاد هر مزد با آب چشم

به اروند رود اندر آمد بخشم

به کرخ اندر آمد يکی حمله برد

که از نيزه داران نماند ايچ گرد

هم آنگه ز بغداد بيرون شدند

سوی رزم جستن به هامون شدند

چو برخاست گرد نبرد از ميان

شکست اندر آمد به ايرانيان

به فرخ زاد برگشت و شد نزد شاه

پر از گرد با آلت رزمگاه

فرود آمد از باره بردش نماز

دو ديده پر از خون و دل پرگداز

بدو گفت چندين چه مولی همی

که گاه کيی را بشولی هيم

ز تخم کيان کس جز از تو نماند

که با تاج بر تخت شايد نشاند

توی يک تن و دشمنان صد هزار

ميان جهان چون کنی کار زار

برو تا سوی بيشه ی نارون

جهانی شود بر تو بر انجمن

وزان جايگاه چون فريدون برو

جوانی يکی کار بر ساز نو

فرخ زاد گفت و جهانبان شنيد

يکی ديگر انديشه آمد پديد

دگر روز برگاه بنشست شاه

به سر برنهاد آن کيانی کلاه

يکی انجمن کرد با بخردان

بزرگان و بيدار دل موبدان

چه بينيد گفت اندرين داستان

چه داريد ياد از گه باستان

فرخ زاد گويد که با انجمن

گذر کن سوی بيشه ی نارون

به آمل پرستندگان تواند

به ساری همه بندگان تواند

چولشکر فراوان شود بازگرد

به مردم توان ساخت ننگ و نبرد

شما را پسند آيد اين گفت و گوی

به آواز گفتند کاين نيست روی

شهنشاه گفت اين سخن درخورست

مرا در دل انديشه ی ديگرست

بزرگان ايران و چندين سپاه

بر و بوم آباد و تخت و کلاه

سر خويش گيرم بمانم بجای

بزرگی نباشد نه مردی ورای

مرا جنگ دشمن به آيد ز ننگ

يکی داستان زد برين بر پلنگ

که خيره به بدخواه منمای پشت

چو پيش آيدت روزگاری درشت

چنان هم که کهتر به فرمان شاه

بد و نيک بايد که دارد نگاه

جهاندار بايد که او را به رنج

نماند بجای وشود سوی گنج

بزرگان برو خواندند آفرين

که اينست آيين شاهان دين

نگه کن کنون تا چه فرمان دهی

چه خواهی و با ما چه پيمان نهی

مهان را چنين پاسخ آورد شاه

کز انديشه گردد دل من تباه

همانا که سوی خراسان شويم

ز پيکار دشمن تن آسان شويم

کزان سو فراوان مرا لشکرست

همه پهلوانان کنداورست

بزرگان و ترکان خاقان چين

بيايند و بر ما کنند آفرين

بران دوستی نيز بيشی کنيم

که با دخت فغفور خويشی کنيم

بياری بيايد سپاهی گران

بزرگان و ترکان جنگاوران

کنارنگ مروست ماهوی نيز

ابا لشکر و پيل و هر گونه چيز

کجاپيشکارشبانان ماست

برآورده ی دشتبانان ماست

ورا بر کشيدم که گوينده بود

همان رزم را نيز جوينده بود

چو بی ارز رانام داديم و ارز

کنارنگی و پيل و مردان و مرز

اگر چند بی مايه و بی تنست

برآورده ی بارگاه منست

ز موبد شنيدستم اين داستان

که با خواند از گفت هی باستان

که پرهيز از آن کن که بد کرد های

که او را به بيهوده آزرده ای

بدان دار اوميد کو را به مهر

سر از نيستی بردی اندر سپهر

فرخ زاد برهم بزد هر دودست

بدو گفت کای شاه يزدان پرست

به بد گوهران بر بس ايمن مشو

که اين را يکی داستانست نو

که هر چند بر گوهر افسون کنی

به کوشی کزو رنگ بيرون کنی

چو پروردگارش چنان آفريد

تو بر بند يزدان نيابی کليد

ازيشان نبرند رنگ و نژاد

تو را جز بزرگی و شاهی مباد

بدو گفت شاه ای هژبر ژيان

ازين آزمايش ندارد زيان

ببود آن شب و بامداد پگاه

گرانمايگان برگرفتند راه

ز بغداد راه خراسان گرفت

هم رنجها بر دل آسان گرفت

بزرگان ايران همه پر ز درد

برفتند با شاه آزاد مرد

برو بر همی خواندند آفرين

که بی تو مبادا زمان و زمين

خروشی برآمد ز لشکر به زار

ز تيمار وز رفتن شهريار

ازيشان هر آنکس که دهقان بدند

وگر خويش و پيوند خاقان بدند

خروشان بر شهريار آمدند

همه ديده چون جويبار آمدند

که ما را دل از بوم و آرامگاه

چگونه بود شاد بی روی شاه

همه بوم آباد و فرزند وگنج

بمانيم و با تو گزينيم رنج

زمانه نخواهيم بی تخت تو

مبادا که پيچان شود بخت تو

همه با توآييم تا روزگار

چه بازی کند دردم کارزار

ز خاقانيان آنک بد چرب گوی

به خاک سيه برنهادند روی

که ما بوم آباد بگذاشتيم

جهان در پناه تو پنداشتيم

کنون داغ دل نزد خاقان شويم

ز تازی سوی مرز دهقان شويم

شهنشاه مژگان پر از آب کرد

چنين گفت با نامداران بدرد

که يکسر به يزدان نيايش کنيد

ستايش ورا در فزايش کنيد

مگر باز بينم شما رايکی

شود تيزی تا زيان اندکی

همه پاک پروردگار منيد

همان از پدر يادگار منيد

نخواهم که آيد شما را گزند

مباشيد با من ببد يارمند

ببينيم تا گرد گردان سپهر

ازين سوکنون برکه گردد به مهر

شماساز گيريد با پای او

گذر نيست با گردش و رای او

وزان پس به بازارگانان چين

چنين گفت کاکنون به ايران زمين

مباشيد يک چند کز تازيان

بدين سود جستن سرآيد زيان

ازو باز گشتند با درد و جوش

ز تيمار با ناله و با خروش

فرخ زاد هرمزد لشکر براند

ز ايران جهانديدگان را بخواند

همی رفت با ناله و درد شاه

سپهبد به پيش اندرون با سپاه

چو منزل به منزل بيامد بری

بر آسود يک چند با رود و می

ز ری سوی گرگان بيامد چو باد

همی بود يک چند نا شاد و شاد

ز گرگان بيامد سوی راه بست

پر آژنگ رخسار و دل نادرست

دبير جهانديده راپيش خواند

دل آگنده بودش همه برفشاند

جهاندار چون کرد آهنگ مرو

به ماهوی سوری کنارنگ مرو

يکی نامه بنوشت با درد و خشم

پر از آرزو دل پر از آب چشم

نخست آفرين کرد بر کردگار

خداوند دانا و پروردگار

خداوند گردنده بهرام وهور

خداوند پيل و خداوند مور

کند چون بخواهد ز ناچيز چيز

که آموزگارش نبايد به نيز

بگفت آنک ما را چه آمد بروی

وزين پادشاهی بشد رنگ و بوی

ز رستم کجا کشته شد روز جنگ

ز تيمار بر ما جهان گشت تنگ

بدست يکی سعد وقاص نام

نه بوم و نژاد و نه دانش نه کام

کنون تا در طيسفون لشکرست

همين زاغ پيسه به پيش اندرست

تو با لشکرت رزم را سازکن

سپه را برين برهم آواز کن

من اينک پس نامه برسان باد

بيايم به نزد تو ای پاک وراد

فرستاده ی ديگر از انجمن

گزين کرد بينا دل و رای زن

يکی نامه بنوشت ديگر بطوس

پر از خون دل و روی چون سندروس

نخست آفرين کرد بر دادگر

کزو ديد نيرو و بخت و هنر

خداوند پيروزی و فرهی

خداوند ديهيم شاهنشهی

پی پشه تا پر و چنگ عقاب

به خشکی چو پيل و نهنگ اندر آب

ز پيمان و فرمان او نگذرد

دم خويش بی رای او نشمرد

ز شاه جهان يزدگرد بزرگ

پدر نامور شهريار سترگ

سپهدار يزدان پيروزگر

نگهبان جنبده و بوم و بر

ز تخم بزرگان يزدان شناس

که از تاج دارند از اختر سپاس

کزيشان شد آباد روی زمين

فروزنده ی تاج و تخت و نگين

سوی مرزبانان با گنج و گاه

که با فرو برزند و با داد و راه

شميران و رويين دژ و رابه کوه

کلات از دگر دست و ديگر گروه

نگهبان ما باد پروردگار

شما بی گزند از بد روزگار

مبادا گزند سپهر بلند

مه پيکار آهرمن پرگزند

همانا شنيدند گردنکشان

خنيده شد اندر جهان اين نشان

که بر کارزای و مرد نژاد

دل ما پر آزرم و مهرست و داد

به ويژه نژاد شما را که رنج

فزونست نزديک شاهان ز گنج

چو بهرام چوبينه آمد پديد

ز فرمان ديهيم ما سرکشيد

شما را دل از شهر ای فراخ

به پيچيد وز باغ و ميدان و کاخ

برين باستان راع و کوه بلند

کده ساختيد از نهيب گزند

گر ای دون که نيرو دهد کردگار

به کام دل ما شود روزگار

ز پاداش نيکی فزايش کنيم

برين پيش دستی نيايش کنيم

همانا که آمد شما را خبر

که ما را چه آمد ز اختر به سر

ازين مارخوار اهرمن چهرگان

ز دانايی و شرم بی بهرگان

نه گنج و نه نام و نه تخت و نژاد

همی داد خواهند گيتی بباد

بسی گنج و گوهر پراگنده شد

بسی سر به خاک اندر آگنده شد

چنين گشت پرگار چرخ بلند

که آيد بدين پادشاهی گزند

ازين زاغ ساران بی آب و رنگ

نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ

که نوشين روان ديده بود اين به خواب

کزين تخت به پراگند رنگ و آب

چنان ديد کز تازيان صد هزار

هيونان مست و گسسته مهار

گذر يافتندی با روند رود

نماندی برين بوم بر تار و پود

به ايران و بابل نه کشت و درود

به چرخ زحل برشدی تيره دود

هم آتش به مردی به آتشکده

شدی تيره نوروز و جشن سده

از ايوان شاه جهان کنگره

فتادی به ميدان او يکسره

کنون خواب راپاسخ آمد پديد

ز ما بخت گردن بخواهد کشيد

شود خوار هرکس که هست ارجمند

فرومايه را بخت گردد بلند

پراگنده گردد بدی در جهان

گزند آشکارا و خوبی نهان

بهر کشوری در ستمگاره يی

پديد آيد و زشت پتياره يی

نشان شب تيره آمد پديد

همی روشنايی بخواهد پريد

کنون ما به دستوری رهنمای

همه پهلوانان پاکيزه رای

به سوی خراسان نهاديم روی

بر مرزبانان ديهيم جوی

ببينيم تا گردش روزگار

چه گويد بدين رای نا استوار

پس اکنون ز بهر کنارنگ طوس

بدين سو کشيديم پيلان وکوس

فرخ زاد با ما ز يک پوستست

به پيوستگی نيز هم دوستست

بالتونيه ست او کنون رزمجوی

سوی جنگ دشمن نهادست روی

کنون کشمگان پور آن رزمخواه

بر ما بيامد بدين بارگاه

بگفت آنچ آمد ز شايستگی

هم ازبندگی هم ز بايستگی

شينديم زين مرزها هرچ گفت

بلندی و پستی و غار و نهفت

دژ گنبدين کوه تا خرمنه

دگر لاژوردين ز بهر بنه

ز هر گونه بنمود آن دل گسل

ز خوبی نمود آنچ بودش به دل

وزين جايگه شد بهر جای کس

پژوهنده شد کارها پيش وپس

چنين لشکری گشن ما را که هست

برين تنگ دژها نشايد نشست

نشستيم و گفتنيم با رای زن

همه پهلوانان شدند انجمن

ز هر گونه گفتيم و انداختيم

سر انجام يکسر برين ساختيم

که از تاج و ز تخت و مهر و نگين

همان جامه ی روم و کشمير و چين

ز پر مايه چيزی که آمد بدست

ز روم و ز طايف همه هرچ هست

همان هرچه از ماپراگند نيست

گر از پوشش است ار ز افگند نيست

ز زرينه و جام هی نابريد

ز چيزی که آن رانشايد کشيد

هم از خوردنيها ز هر گونه ساز

که ما را بيايد برو بر نياز

ز گاوان گردون کشان چل هزار

که رنج آورد تا که آيد به کار

به خروار زان پس ده و دو هزار

به خوشه درون گندم آرد ببار

همان ارزن و پسته و ناردان

بيارد يکی موبدی کاردان

شتروار زين هريکی ده هزار

هيونان بختی بيارند بار

همان گاو گردون هزار از نمک

بيارند تا بر چه گردد فلک

ز خرما هزار و ز شکر هزار

بود سخته و راست کرده شمار

ده و دو هزار انگبين کندره

بدژها کشند آن همه يکسره

نمک خورده سرپوست چون چل هزار

بيارند آن راکه آيد به کار

شتروار سيصد ز زربفت شاه

بيارند بر بارها تا دو ماه

بيايد يکی موبدی با گروه

ز گاه شميران و از را به کوه

به ديدار پيران و فرهنگيان

بزرگان که اند از کنارنگيان

به دو روز نامه به دژها نهند

يکی نامه گنجور ما را دهند

دگر خود بدارند با خويشتن

بزرگان که باشند زان انجمن

همانا بران راغ و کوه بلند

ز ترک و ز تازی نيايد گزند

شما را بدين روزگار سترگ

يکی دست باشد بر ما بزرگ

هنرمند گوينده دستور ما

بفرمايد اکنون به گنج ور ما

که هرکس اين را ندارد به رنج

فرستد ورا پارسی جامه پنج

يکی خوب سربند پيکر به زر

بيابند فرجام زين کار بر

بدين روزگار تباه و دژم

بيابد ز گنجور ما چل درم

به سنگ کسی کو بود زيردست

يکی زين درمها گر ايد بدست

از آن شست بر سرش و چاردانگ

بيارد نبشته بخواند به بانگ

بيک روی برنام يزدان پاک

کزويست اميد و زو ترس وباک

دگر پيکرش افسر و چهر ما

زمين بارور گشته از مهر ما

به نوروز و مهر آن هم آراستست

دو جشن بزرگست و با خواستست

درود جهان بر کم آزار مرد

کسی کو ز ديهيم ما ياد کرد

بلند اختری نامجوی سواری

بيامد به کف نامه ی شهريار

وزان جايگه برکشيدند کوس

ز بست و نشاپور شد تا به طوس

خبر يافت ماهوی سوری ز شاه

که تا مرز طوس اندر آمد سپاه

پذيره شدشت با سپاه گران

همه نيزه داران جوشن وران

چو پيداشد آن فرو آورند شاه

درفش بزرگی و چندان سپاه

پياده شد از باره ماهوی زود

بران کهتری بندگيها فزود

همی رفت نرم از بر خاک گرم

دو ديده پر ا زآب کرده زشرم

زمين را ببوسيد و بردش نماز

همی بود پيشش زمانی دراز

فرخ زاد چون روی ماهوی ديد

سپاهی بران سان رده برکشيد

ز ماهوی سوری دلش گشت شاد

برو بر بسی پندها کرد ياد

که اين شاه را از نژادکيان

سپردم تو را تا ببندی ميان

نبايد که بادی برو بر جهد

وگر خود سپاسی برو برنهد

مرا رفت بايد همی سوی ری

ندانم که کی بينم اين تاج کی

که چون من فراوان به آوردگاه

شد از جنگ آن نيزه داران تباه

چو رستم سواری به گيتی نبود

نه گوش خردمند هرگز شنود

بدست يکی زاغ سرکشته شد

به من بر چنين روز برگشته شد

که يزدان و را جای نيکان دهاد

سيه زاغ را درد پيکان دهاد

بدو گفت ماهوی کای پهلوان

مرا شاه چشمست و روشن روان

پذيرفتم اين زينهار تو را

سپهر تو را شهريار تو را

فرخ زاد هرمزد زان جايگاه

سوی ری بيامد به فرمان شاه

برين نيز بگذشت چندی سپهر

جداشد ز مغز بد انديش مهر

شبان را همی تخت کرد آرزوی

دگرگونه تر شد به آيين و خوی

تن خويش يک چند بيمار کرد

پرستيدن شاه دشوار کرد

يکی پهلوان بود گسترده کام

نژادش ز طرخان و بيژن بنام

نشستش به شهر سمرقند بود

بران مرز چنديش پيوند بود

چو ماهوی بدبخت خودکامه شد

ازو نزد بيژن يکی نامه شد

که ای پهلوان زاده ی بی گزند

يکی رزم پيش آمدت سودمند

که شاه جهان با سپاه ای درست

ابا تاج و گاهست و با افسرست

گرآيی سر و تاج و گاهش تو راست

همان گنج و چتر سياهش تو راست

چو بيژن نگه کرد و آن نامه ديد

جهان پيش ماهوی خودکامه ديد

به دستور گفت ای سر راستان

چه داری بياد اندرين داستان

بياری ماهوی گر من سپاه

برانم شود کارم ايدر تباه

به من برکند شاه چينی فسوس

مرا بی منش خواند و چاپلوس

وگرنه کنم گويد از بيم کرد

همی ترسد از روز ننگ و نبرد

چنين داد دستور پاسخ بدوی

که ای شير دل مرد پرخاشجوی

از ايدر تو را ننگ باشد شدن

به ياری ماهوی و باز آمدن

ببرسام فرمای تا با سپاه

بياری شود سوی آن رزمگاه

به گفتار سوری شوی سوی جنگ

سبکسار خواند تار مرد سنگ

چنين گفت بيژن که اينست رای

مرا خود نجنبيد بايد ز جای

ببرسام فرمود تا ده هزار

نبرده سواران خنجرگزار

به مرو اندرون ساز جنگ آورد

مگر گنج ايران به چنگ آورد

سپاه از بخارا چوپران تذرو

بيامد به يک هفته تا شهر مرو

شب تيره هنگام بانگ خروس

از آن مرز برخاست آواز کوس

جهاندار زين خود نه آگاه بود

که ماهوی سوريش بدخواه بود

به شبگير گاه سپيده دمان

سواری سوی خسرو آمد دوان

که ماهوی گويد که آمد سپاه

ز ترکان کنون برچه رايست شاه

سپهدار خانست و فغفور چين

سپاهش همی بر نتابد زمين

بر آشفت و جوشن بپوشيد شاه

شد از گرد گيتی سراسر سياه

چو نيروی پرخاش ترکان بديد

بزد دست و تيغ از ميان برکشيد

به پيش سپاه اندر آمد چو پيل

زمين شد به کردار دريای نيل

چو بر لشکر ترک بر حمله برد

پس پشت او در نماند ايچ گرد

همه پشت بر تاجور گاشتند

ميان سوارانش بگذاشتند

چو برگشت ماهوی شاه جهان

بدانست نيرنگ او در نهان

چنين بود ماهوی را رای و راه

که او ماند اندر ميان سپاه

شهنشاه در جنگ شد ناشکيب

همی زد به تيغ و به پای و رکيب

فراوان از آن نامداران بشکت

چو بيچاره تر گشت بنمود پشت

ز ترکان بسی بود در پشت اوی

يکی کابلی تيغ در مشت اوی

همی تاخت جوشان چو از ابر برق

يکی آسيا بد برآن آب زرق

فرود آمد از باره شاه جهان

ز بدخواه در آسيا شد نهان

سواران بجستن نهادند روی

همه زرق ازو شد پر از گفت و گوی

ازو بازماند اسپ زرين ستام

همان گرز و شمشير زرين نيام

بجستنش ترکان خروشان شدند

از آن باره و ساز جوشان شدند

نهان گشته در خانه ی آسيا

نشست از بر خشک لختی گيا

چنين است رسم سرای فريب

فرازش بلند و نشيبش نشيب

بدانگه که بيدار بد بخت اوی

بگردون کشيدی فلک تخت اوی

کنون آسيابی بيامدش بهر

ز نوشش فراوان فزون بود زهر

چه بندی دل اندر سرای فسوس

که هم زمان به گوش آيد آواز کوس

خروشی برآيد که بربند رخت

نبينی به جز دخمه ی گور تخت

دهان ناچريده دوديده پرآب

همی بود تا برکشيد آفتاب

گشاد آسيابان در آسيا

به پشت اندرون بار و لختی گيا

فرومايه يی بود خسرو به نام

نه تخت و نه گنج و نه تاج و نه کام

خور خويش زان آسيا ساختی

به کاری جزين خود نپرداختی

گوی ديد برسان سرو بلند

نشسته به ران سنگ چون مستمند

يکی افسری خسروی بر سرش

درفشان ز ديبای چينی برش

به پيکر يکی کفش زرين بپای

ز خوشاب و زر آستين قبای

نگه کرد خسرو بدو خيره ماند

بدان خيرگی نام يزدان بخواند

بدو گفت کای شاه خورشيد روی

برين آسيا چون رسيدی تو گوی

چه جای نشستت بود آسيا

پر از گندم و خاک و چندی گيا

چه مردی به دين فر و اين برز و چهر

که چون تو نبيند همانا سپهر

از ايرانيانم بدو گفت شاه

هزيمت گرفتم ز توران سپاه

بدو آسيابان به تشوير گفت

که جز تنگ دستی مرانيست جفت

اگر نان کشکينت آيد به کار

ورين ناسزا تره ی جويبار

بيارم جزين نيز چيزی که هست

خروشان بود مردم تنگ دست

به سه روز شاه جهان را ز رزم

نبود ايچ پردازش خوان و بزم

بدو گفت شاه آنچ داری بيار

خورش نيز با به رسم آيد به کار

سبک مرد بی مايه چبين نهاد

برو تره و نان کشکين نهاد

برسم شتابيد و آمد به راه

به جايی که بود اندران واژگاه

بر مهتر زرق شد بی گذار

که برسم کند زو يکی خواستار

بهر سو فرستاد ماهوی کس

ز گيتی همی شاه را جست و بس

از آن آسيابان بپرسيد مه

که برسم کرا خواهی ای روزبه

بدو گفت خسرو که در آسيا

نشستست کنداوری برگيا

به بالا به کردار سرو سهی

به ديد را خورشيد با فرهی

دو ابرو کمان و دو نرگس دژم

دهن پر ز باد ابروان پر زخم

برسم همی واژ خواهد گرفت

سزد گر بمانی ازو در شگفت

يکی کهنه چبين نهادم به پيش

برو نان کشکين سزاوار خويش

بدو گفت مهترکز ايدر بپوی

چنين هم به ماهوی سوری بگوی

نبايد که آن بد نژاد پليد

چو اين بشنود گوهر آرد پديد

سبک مهتر او را بمردی سپرد

جهان ديده را پيش ماهوی برد

بپرسيد ماهوی زين چاره جوی

که برسم کرا خواستی راست گوی

چنين داد پاسخ ورا ترسکار

که من بار کردم همی خواستار

در آسيا را گشادم به خشم

چنان دان که خورشيد ديدم به چشم

دو نرگس چونر آهو اندر هراس

دو ديده چو از شب گذشته سه پاس

چو خورشيد گشتست زو آسيا

خورش نان خشک و نشستش گيا

هر آنکس که او فر يزدان نديد

ازين آسيابان ببايد شنيد

پر از گوهر نابسود افسرش

ز ديبای چينی فروزان برش

بهاريست گويی در ارديبهشت

به بالای او سرو دهقان نکشت

چو ماهوی دل را برآورد گرد

بدانست کو نيست جز يزدگرد

بدو گفت بشتاب زين انجمن

هم اکنون جدا کن سرش را ز تن

و گرنه هم اکنون ببرم سرت

نمانم کسی زنده از گوهرت

شنيدند ازو اين سخن مهتران

بزرگان بيدار و کنداوران

همه انجمن گشت ازو پر ز خشم

زبان پر ز گفتار و پر آب چشم

بکی موبدی بود را دوی نام

به جان و خرد برنهادی لگام

به ماهوی گفت ای بد انديش مرد

چرا ديو چشم تو را تيره کرد

چنان دان که شاهی و پيغمبری

دو گوهر بود در يک انگشتری

ازين دو يکی را همی بشکنی

روان و خرد را به پا افگنی

نگر تا چه گويی بپرهيز ازين

مشو بد گمان با جهان آفرين

نخستين ازو بر تو آيد گزند

به فرزند مانی يکی کشتمند

که بارش کبست آيد وبرگ خون

به زودی سرخويش بينی نگون

همی دين يزدان شود زو تباه

همان برتو نفرين کند تاج و گاه

برهنه شود درجهان زشت تو

پسر بدرود بی گمان کشت تو

يکی دين وری بود يزدان پرست

که هرگز نبردی به بد کار دست

که هرمزد خراد بدنام او

بدين اندرون بود آرام او

به ماهوی گفت ای ستمگاره مرد

چنين از ره پاک يزدان مگرد

همی تيره بينم دل و هوش تو

همی خار بينم در آغوش تو

تنومند و بی مغز و جان نزار

همی دود ز آتش کنی خواستار

تو را زين جهان سرزنش بينم آز

ببر گشتنت گرم و رنج گداز

کنون زندگانيت ناخوش بود

چو رفتی نشستت در آتش بود

نشست او و شهر وی بر پای خاست

به ماهوی گفت اين دليری چراست

شهنشاه را کارزار آمدی

ز خان و ز فغفور يار آمدی

ازين تخمه ی بی کس بسی يافتند

که هرگز بکشتنش نشتافتند

توگر بنده ای خون شاهان مريز

که نفرين بود بر تو تا رستخيز

بگفت اين و بنشست گريان به درد

پر از خون دل و مژه پر آب زرد

چو بنشست گريان بشد مهرنوش

پر از درد با ناله و با خروش

به ماهوی گفت ای بد بد نژاد

که نه رای فرجام دانی نه داد

ز خون کيان شرم دارد نهنگ

اگر کشته بيند ندرد پلنگ

ايا بتر از دد به مهر و به خوی

همی گاه شاه آيدت آرزوی

چو بر دست ضحاک جم کشته شد

چه مايه سپهر از برش گشته شد

چو ضحاک بگرفت روی زمين

پديد آمد اندر جهان آبتين

بزاد آفريدون فرخ نژاد

جهان را يکی ديگر آمد نهاد

شنيدی که ضحاک بيدادگر

چه آورد از آن خويشتن را به سر

برو سال بگذشت ما نا هزار

به فرجام کار آمدش خواستار

و ديگر که تور آن سرافراز مرد

کجا آز ايران و را رنجه کرد

همان ايرج پاک دين رابکشت

برو گردش آسمان شد درشت

منوچهر زان تخمه ی آمد پديد

شد آن بند بد را سراسر کليد

سه ديگر سياوش ز تخم کيان

کمر بست بی آرزو در ميان

به گفتار گرسيوز افراسياب

ببرد از روان و خرد شرم و آب

جهاندار کيخسرو از پشت اوی

بيامد جهان کرد پرگفت و گوی

نيا را به خنجر به دونيم کرد

سرکينه جويان پر از بيم کرد

چهارم سخن کين ارجاسپ بود

که ريزنده خون لهراسپ بود

چو اسفنديار اندر آمد به جنگ

ز کينه ندادش زمانی درنگ

به پنجم سخن کين هرمزد شاه

چو پرويز را گشن شد دستگاه

به بندوی و گستهم کرد آنچ کرد

نيا سايد اين چرخ گردان ز گرد

چو دستش شد او جان ايشان ببرد

در کينه را خوار نتوان شمرد

تو را زود ياد آيد اين روزگار

به پيچی ز انديش هی نابکار

توزين هرچ کاری پسر بدرود

زمانه زمانی همی نغنود

به پرهيز زين گنج آراسته

وزين مردری تاج و اين خواسته

همی سر به پيچی به فرمان ديو

ببری همی راه گيهان خديو

به چيزی که برتو نزيبد همی

ندانی که ديوت فريبد همی

به آتش نهال دلت را مسوز

مکن تيره اين تاج گيتی فروز

سپاه پراگنده راگرد کن

وزين سان که گفتی مگردان سخن

ازی در به پوزش برشاه رو

چو بينی ورا بندگی ساز نو

وزان جايگه جنگ لشکر بسيچ

ز رای و ز پوزش مياسای هيچ

کزين بدنشان دو گيتی شوی

چو گفتار دانندگان نشنوی

چو کاری که امروز بايدت کرد

به فردا رسد زو برآرند گرد

همی يزدگرد شهنشاه را

بتر خواهی ازترک بدخواه را

که در جنگ شيرست برگاه شاه

درخشان به کردار تابنده ماه

يکی يادگاری ز ساسانيان

که چون او نبندد کمر بر ميان

پدر بر پدر داد و دان شپذير

ز نوشين روان شاه تا اردشير

بود اردشيرش بهشتم پدر

جهاندار ساسان با داد و فر

که يزدانش تاج کيان برنهاد

همه شهريارانش فرخ نژاد

چو تو بود مهتر به کشور بسی

نکرد اينچنين رای هرگز کسی

چو بهرام چو بين که سيصد هزار

عناندار و بر گستوان ور سوار

به يک تير او پشت برگاشتند

بدو دشت پيکار بگذاشتند

چواز رای شاهان سرش سير گشت

سر دولت روشنش زير گشت

فرآيين که تخت بزرگی بجست

نبودش سزادست بد را بشست

بران گونه برکشته شد زار و خوار

گزافه بپرداز زين روزگار

بترس از خدای جهان آفرين

که تخت آفريدست و تاج و نگين

تن خويش بر خيره رسوا مکن

که بر تو سر آرند زود اين سخن

هر آنکس که با تو نگويد درست

چنان دان که او دشمن جان تست

تو بيماری اکنون و ما چون پزشک

پزشک خروشان به خونين سرشک

تو از بنده ی بندگان کمتری

به انديشه ی دل مکن مهتری

همی کينه با پاک يزدان نهی

ز راه خرد جوی تخت مهی

شبان زاده را دل پر از تخت بود

ورا پند آن موبدان سخت بود

چنين بود تابود و اين تازه نيست

که کار زمانه برانداره نيست

يکی رابرآرد به چرخ بلند

يکی را کند خوار و زار و نژند

نه پيوند با آن نه با اينش کين

که دانست راز جهان آفرين

همه موبدان تا جهان شد سياه

بر آيين خورشيد بنشست ماه

به گفتند زين گونه با کينه جوی

نبد سوی يک موی زان گفت وگوی

چوشب تيره شد گفت با موبدان

شمارا ببايد شد ای بخردان

من امشب بگردانم اين با پسر

زهر گونه يی دانش آرم ببر

ز لشگر بخوانيم داننده بيست

بدان تا بدين بر نبايد گريست

برفتند دانندگان از برش

بيامد يکی موبد از لشکرش

چو بنشست ماهوی با راستان

چه بينيد گفت اندرين داستان

اگر زنده ماند تن يزدگرد

ز هر سو برو لشکر آيند گرد

برهنه شد اين راز من در جهان

شنيدند يکسر کهان و مهان

بيايد مرا از بدش جان به سر

نه تن ماند ايدر نه بوم و نه بر

چنين داد پاسخ خردمند مرد

که اين خود نخستين نبايست کرد

اگر شاه ايران شود دشمنت

ازو بد رسد بی گمان برتنت

وگر خون او را بريزی بدست

که کين خواه او در جهان ايزدست

چپ و راست رنجست و اندوه و درد

نگه کن کنون تا چه بايدت کرد

پسر گفت کای باب فرخنده رای

چو دشمن کنی زو بپرداز جای

سپاه آيد او را ز ما چين و چين

به ما بر شود تنگ روی زمين

تو اين را چنين خردکاری مدان

چوچيره شدی کام مردان بران

گر از دامن او درفشی کنند

تو را با سپاه از بنه برکنند

چو بشنيد ماهوی بيدادگر

سخنها کجا گفت او را پسر

چنين گفت با آسيابان که خيز

سواران ببر خون دشمن بريز

چو بشنيد ازو آسيابان سخن

نه سرديد از آن کار پيدانه بن

شبانگاه نيران خرداد ماه

سوی آسيابان رفت نزديک شاه

ز درگاه ماهوی چون شد برون

دو ديده پر از آب دل پر ز خون

سواران فرستاد ماهوی زود

پس آسيابان به کردار دود

بفرمود تا تاج و آن گوشوار

همان مهر و آن جام هی شاهوار

نبايد که يکسر پر از خون کنند

ز تن جامه ی شاه بيرون کنند

بشد آسيابان دو ديده پر آب

به زردی دو رخساره چون آفتاب

همی گفت کای روشن کردگار

تويی برتر از گردش روزگار

تو زين ناپسنديده فرمان او

هم اکنون به پيچان تن و جان او

بر شاه شد دل پر از شرم و باک

رخانش پر آب و دهانش چو خاک

به نزديک تنگ اندر آمد به هوش

چنان چون کسی راز گويد بگوش

يکی دشنه زد بر تهيگاه شاه

رهاشد به زخم اندر از شاه آه

به خاک اندر آمد سرو افسرش

همان نان کشکين به پيش اندرش

اگر راه يابد کسی زين جهان

بباشد ندارد خرد در نهان

ز پرورده سير آيد اين هفت گرد

شود کشته بر بيگنه يزدگرد

برين گونه بر تاجداری بمرد

که از لشکر او سواری نبرد

خردنيست با گرد گردان سپهر

نه پيدابود رنج و خشمش ز مهر

همان به که گيتی نبينی به چشم

نداری ز کردار او مهر و خشم

سواران ماهوی شوريده بخت

به ديدند کان خسروانی درخت

ز تخت و ز آوردگه آرميد

بشد هر کسی روی او را بديد

گشادند بند قبای بنفش

همان افسر و طوق و زرينه کفش

فگنده تن شاه ايران به خاک

پر از خون و پهلو به شمشير چاک

ز پيش شهنشاه برخاستند

زبان را به نفرين بياراستند

که ماهوی را باد تن همچنين

پر از خون فگنده بروی زمين

به نزديک ماهوی رفتند زود

ابا ياره و گوهر نابسود

به ماهوی گفتند کان شهريار

برآمد ز آرام وز کارزار

بفرمود کو را به هنگام خواب

از آن آسيا افگنند اندر آب

بشد تيز بد مهر دو پيشکار

کشيدند پر خون تن شهريار

کجا ارج آن کشته نشناختند

به گرداب زرق اندر انداختند

چو شب روز شد مردم آمد پديد

دو مرد گرانمايه آنجا رسيد

از آن سوگواران پرهيزگار

بيامد يکی بر لب جويبار

تن او برهنه بديد اندر آب

بشوريد و آمد هم اندر شتاب

چنين تا در خان راهب رسيد

بدان سوگواران بگفت آنچ ديد

که شاه زمانه به غرق اندرست

برهنه به گرداب زرق اندرست

برفتند زان سوگواران بسی

سکوبا و رهبان ز هر در کسی

خروشی بر آمد ز راهب به درد

که ای تاجور شاه آزاد مرد

چنين گفت راهب که اين کس نديد

نه پيش ازمسيح اين سخن کس شنيد

که بر شهرياری زند بنده يی

يکی بدنژادی و افگند هيی

به پرورد تا بر تنش بد رسد

ازين بهر ماهوی نفرين سزد

دريغ آن سر و تاج و بالای تو

دريغ آن دل و دانش و رای تو

دريغ آن سر تخمه ی اردشير

دريغ اين جوان و سوار هژير

تنومند بودی خرد با روان

ببردی خبر زين بنوشين روان

که در آسيا ماه روی تو را

جهاندار و ديهيم جوی تو را

بدشنه جگرگاه بشکافتند

برهنه به آب اندر انداختند

سکوبا از آن سوگواران چهار

برهنه شدند اندران جويبار

گشاده تن شهريار جوان

نبيره جهاندار نوشين روان

به خشکی کشيدند زان آبگير

بسی مويه کردند برنا و پير

به باغ اندرون دخمه يی ساختند

سرش را با براندر افراختند

سر زخم آن دشنه کردند خشک

بدبق و به قير و به کافور و مشک

بياراستندش به ديبای زرد

قصب زير و دستی ز بر لاژورد

می و مشک و کافور و چندی گلاب

سکوبا بيندود بر جای خواب

چه گفت آن گرانمايه دهقان مرو

که به نهفت بالای آن زاد سرو

که بخشش ز کوشش بود درنهان

که خشنود بيرون شود زين جهان

دگر گفت اگر چند خندان بود

چنان دان که از دردمندان بود

که از چرخ گردان پذيرد فريب

که او را نمايد فراز و شيب

دگر گفت کان را تو دانا مخوان

که تن را پرستد نه راه روان

همی خواسته جويد و نام بد

بترسد روانش ز فرجام بد

دگر گفت اگر شاه لب را ببست

نبيند همی تاج و تخت نشست

نه مهر و پرستند هی بارگاه

نه افسر نه کشور نه تاج و کلاه

دگر گفت کز خوب گفتار اوی

ستايش ندارم سزاوار اوی

همی سرو کشت او به باغ بهشت

ببيند روانش درختی که کشت

دگرگفت يزدان روانت ببرد

تنت رابدين سوگواران سپرد

روان تو را سودمند اين بود

تن بد کنش را گزند اين بود

کنون در بهشتست بازار شاه

به دوزخ کند جان بدخواه راه

دگر گفت کای شاه دانش پذير

که با شهرياری و با اردشير

درودی همان بر که کشتی به باغ

درفشان شد آن خسروانی چراغ

دگر گفت کای شهريار جوان

بخفتی و بيدار بودت روان

لبت خامش و جان به چندين گله

برفت و تنت ماند ايدر يله

تو بيکاری و جان به کاران درست

تن بد سگالت بباراندرست

بگويد روان گر زبان بسته شد

بياسود جان گر تنت خسته شد

اگر دست بيکار گشت از عنان

روانت به چنگ اندر آرد سنان

دگر گفت کای نامبردار نو

تو رفتی و کردار شد پيش رو

تو را در بهشتست تخت اين بس است

زمين بلا بهرديگر کس است

دگر گفت کنکس که او چون توکشت

به بيند کنون روزگار درشت

سقف گفت ما بندگان تويم

نيايش کن پاک جان تويم

که اين دخمه پرلاله باغ توباد

کفن دشت شادی و راغ تو باد

به گفتند و تابوت برداشتند

ز هامون سوی دخمه بگذاشتند

بران خوابگه رفت ناکام شاه

سرآمد برو رنج و تخت و کلاه

چنين دادخوانيم بر يزدگرد

وگرکينه خوانيم ازين هفت گرد

اگر خود نداند همی کين و داد

مرا فيلسوف ايچ پاسخ نداد

وگر گفت دينی همه بسته گفت

بماند همی پاسخ اندر نهفت

گرهيچ گنجست ای نيک رای

بيار ای و دل را به فردا مپای

که گيتی همی بر تو بر بگذرد

زمانه دم ما همی بشمرد

در خوردنت چيره کن برنهاد

اگر خود بمانی دهد آنک داد

مرا دخل و خرج ار برابر بدی

زمانه مرا چون برادر بدی

تگرگ آمدی امسال برسان مرگ

مرا مگر بهتر بدی از تگرگ

در هيزم و گندم و گوسفند

ببست اين برآورده چرخ بلند

می آور که از روزمان بس نماند

چنين تا بود و برکس نماند

کس آمد به ماهوی سوری بگفت

که شاه جهان گشت با خاک جفت

سکوبا و قسيس و رهبان روم

همه سوگواران آن مرز و بوم

برفتند با مويه برنا و پير

تن شاه بردند زان آبگير

يکی دخمه کردند او رابه باغ

بلند و بزرگيش برتر ز راغ

چنين گفت ماهوی بدبخت و شوم

که ايران نبد پش ازين خويش روم

فرستاد تا هر که آن دخمه کرد

هم آنکس کزان کار تيمار خورد

بکشتند و تاراج کردند مرز

چنين بود ماهوی را کام و ارز

ازان پس بگرد جهان بنگريد

ز تخم بزرگان کسی را نديد

همان تاج با او بد و مهر شاه

شبان زاده را آرزو کردگاه

همه رازدارانش را پيش خواند

سخن هرچ بودش به دل در براند

به دستور گفت ای جهانديده مرد

فراز آمد آن روز ننگ و نبرد

نه گنجست بامن نه نام و نژاد

همی داد خواهم سرخود بباد

بر انگشتری يزدگردست نام

به شمشير بر من نگردند رام

همه شهر ايران ورا بنده بود

اگر خويش بد ار پراگنده بود

نخواند مرا مرد داننده شاه

نه بر مهرم آرام گيرد سپاه

جزين بود چاره مرا در نهان

چرا ريختم خون شاه جهان

همه شب ز انديشه پر خون بدم

جهاندار داند که من چون بدم

بدو رای زن گفت که اکنون گذشت

ازين کار گيتی پر آواز گشت

کنون بازجويی همی کارخويش

که بگسستی آن رشته ی تار خويش

کنون او بدخمه درون خاک شد

روان ورا زهر ترياک شد

جهانديدگان را همه گرد کن

زبان تيز گردان به شيرين سخن

چنين گوی کاين تاج انگشتری

مرا شاه داد از پی مهتری

چو دانست کامد ز ترکان سپاه

چوشب تيره تر شد مرا خواند شاه

مرا گفت چون خاست باد نبرد

که داند به گيتی که برکيست گرد

تواين تاج و انگشتری را بدار

بود روز کين تاجت آيد به کار

مرانيست چيزی جزين در جهان

همانا که هست اين ز تازی نهان

تو زين پس به دشمن مده گاه من

نگه دار هم زين نشان راه من

من اين تاج ميراث دارم ز شاه

به فرمان او بر نشينم به گاه

بدين چاره ده بند بد را فروغ

که داند که اين راستست از دروغ

چوبشنيد ماهوی گفتا که زه

تو دستوری و بر تو بر نيست مه

همه مهتران را ز لشکر بخواند

وزين گونه چندين سخنها براند

بدانست لشکر که اين نيست راست

به شوخی ورا سر بريدن سزاست

يکی پهلوان گفت کاين کار تست

سخن گر درستست گر نادرست

چوبشنيد بر تخت شاهی نشست

به افسون خراسانش آمد بدست

ببخشيد روی زمين بر مهان

منم گفت با مهر شاه جهان

جهان را سراسر به بخشش گرفت

ستاره نظاره برو ای شگفت

به مهتر پسر داد بلخ و هری

فرستاد بر هر سوی لشکری

بد انديشگان را همه برکشيد

بدانسان که از گوهر او سزيد

بدان را بهرجای سالار کرد

خردمند را سرنگونسارکرد

چو زيراندر آمد سر راستی

پديد آمد از هر سوی کاستی

چولشکر فراوان شد و خواسته

دل مرد بی تن شد آراسته

سپه را درم داد و آباد کرد

سر دوده خويش پرباد کرد

به آموی شد پهلو پيش رو

ابا لشکری جنگ سازان نو

طلايه به پيش سپاه اندرون

جهان ديده يی نام او گرستون

به شهر بخارا نهادند روی

چنان ساخته لشکری جنگجوی

بدو گفت ما را سمرقند و چاچ

ببايد گرفتن بدين مهر و تاج

به فرمان شاه جهان يزدگرد

که سالار بد او بر اين هفت گرد

ز بيژن بخواهم به شمشير کين

کزو تيره شد بخت ايران زمين

چنين تا به بيژن رسيد آگهی

که ماهوی بگرفت تخت مهی

بهر سوی فرستاد مهر و نگين

همی رام گردد برو بر زمين

کنون سوی جيحون نهادست روی

به پرخاش با لشکری جنگجوی

بپرسيد بيژن که تاجش که داد

بروکرد گوينده آن کارياد

بدو گفت برسام کای شهريار

چو من بردم از چاچ چندان سوار

بياوردم از مرو چندان بنه

بشد يزدگرد از ميان يک تنه

تو را گفته بد تخت زرين اوی

همان ياره ی گوهر آگين اوی

همان گنج و تاجش فرستم به چاج

تو را بايد اندر جهان تخت عاج

به مرو اندرون رزم کردم سه روز

چهارم چو بفروخت گيتی فروز

شدم تنگدل رزم کردم درشت

جفا پيشه ماهوی بنمود پشت

چو ماهوی گنج خداوند خويش

بياورد بی رنج و بنهاد پيش

چوآگنده شد مرد بی تن به چيز

مرا خود تو گفتی نديدست نيز

به مرو اندرون بود لشکر دوماه

به خوبی نکرد ايچ برمانگاه

بکشت او خداوند را در نهان

چنان پادشاهی بزرگ جهان

سواری که گفتی ميان سپاه

همی برگذارد سر از چرخ ماه

ز ترکان کسی پيش گرزش نرفت

همی زو دل نامداران بگفت

چو او کشته شد پادشاهی گرفت

بدين گونه ناپارسايی گرفت

طلايه همی گويد آمد سپاه

نبايد که بر ما بگيرند راه

چو بدخواه جنگی به بالين رسيد

نبايد تو را با سپاه آرميد

چنين گل به پاليز شاهان مباد

چو باشد نيايد ز پاليز ياد

چو بشنيد بيژن سپه گرد کرد

ز ترکان سواران روز نبرد

ز قجقار باشی بيامد دمان

نجست ايچ گونه بره بر زمان

چونزديک شهر بخارا رسيد

همه دشت نخشب سپه گستريد

به ياران چنين گفت که اکنون شتاب

مداريد تا او بدين روی آب

به پيکار ما پيش آرد سپاه

مگر باز خواهيم زوکين شاه

ازان پس بپرسيد کز نامدار

که ماند ايچ فرزند کايد به کار

جهاندار شه را برادر به دست

پسر گر نبود ايچ دختر به دست

که او را بياريم و ياری دهيم

به ماهوی بر کامگاری دهيم

بدو گفت به رسام کای شهريار

سرآمد برين تخمه ی بر روزگار

بران شهرها تازيان راست دست

که نه شاه ماند نه يزدان پرست

چو بشنيد بيژن سپه برگرفت

ز کار جهان دست بر سرگرفت

طلايه بيامد که آمد سپاه

به پيکند سازد همی رزمگاه

سپاهی بکشتی برآمد ز آب

که از گرد پيدا نبود آفتاب

سپهدار بيژن به پيش سپاه

بيامد که سازد همی رزمگاه

چو ماهوی سوری سپه را بديد

تو گفتی که جانش ز تن برپريد

ز بس جوشن و خود و زرين سپر

ز بس نيزه و گر ز وچاچی تبر

غمی شد برابر صفی برکشيد

هوا نيلگون شد زمين ناپديد

چو بيژن سپه را همه راست کرد

به ايرانيان برکمين خواست کرد

بدانست ماهوی و از قلبگاه

خروشان برفت ازميان سپاه

نگه کرد بيژن درفشش بديد

بدانست کو جست خواهد گزيد

به برسام فرمود کز قلبگاه

به يکسو گذار آنک داری سپاه

نبايد که ماهوی سوری ز جنگ

بترسد به جيحون کشد بی درنگ

به تيزی ازو چشم خود برمدار

که با او دگرگونه سازيم کار

چو برسام چينی درفشش بديد

سپه را ز لشکر به يکسو کشيد

همی تاخت تاپيش ريگ فرب

پر آژنگ رخ پر ز دشنام لب

مر او را بريگ فرب دربيافت

رکابش گران کرد و اندر شتافت

چو نزديک ماهو برابر به بود

نزد خنجر او را دليری نمود

کمربند بگرفت و او را ز زين

برآورد و آسان بزد بر زمين

فرود آمد و دست او را ببست

به پيش اندر افگند و خود برنشست

همانگه رسيدند ياران اوی

همه دشت ازو شد پر از گفت و گوی

ببرسام گفتند کاين را مبر

ببايد زدن گردنش راتبر

چنين داد پاسخ که اين راه نيست

نه زين تاختن بيژن آگاه نيست

همانگه به بيژن رسيد آگهی

که آمد بدست آن نهانی رهی

جهانجوی ماهوی شوريده هش

پر آزار و بی دين خداوندکش

چو بشنيد بيژن از آن شادشد

بباليد وز انديشه آزاد شد

شراعی زدند از بر ريگ نرم

همی رفت ماهوی چون باد گردم

گنهکار چون روی بيژن بديد

خردشد ز مغز سرش ناپديد

شد از بيم همچون تن ب یروان

به سر بر پراگند ريگ روان

بدو گفت بيژن که ای بدنژاد

که چون تو پرستار کس را مباد

چرا کشتی آن دادگر شاه را

خداوند پيروزی و گاه را

پدر بر پدر شاه و خود شهريار

ز نوشين روان در جهان يادگار

چنين داد پاسخ که از بدکنش

نيايد مگر کشتن و سرزنش

بدين بد کنون گردن من بزن

بينداز در پيش اين انجمن

بترسيد کش پوست بيرون کشد

تنش رابدان کينه در خون کشد

نهانش بدانست مرد دلير

به پاسخ زمانی همی بود دير

چنين داد پاسخ که ای دون کنم

که کين از دل خويش بيرون کنم

بدين مردی و دانش و رای و خوی

هم تاج وتخت آمدت آرزوی

به شمشير دستش ببريد و گفت

که اين دست را در بدی نيست جفت

چو دستش ببريد گفتا دو پا

ببريد تا ماند ايدر بجا

بفرمود تا گوش و بينيش پست

بريدند و خود بارگی برنشست

بفرمود کاين را برين ريگ گرم

بداريد تا خوابش آيد ز شرم

مناديگری گرد لشکر بگشت

به درگاه هرخيمه يی برگذشت

که ای بندگان خداوند کش

مشوريد بيهوده هرجای هش

چو ماهوی باد آنکه بر جان شاه

نبخشود هرگز مبيناد گاه

سه پور جوانش به لشکر بدند

همان هر سه با تخت و افسر بدند

همان جايگه آتشی بر فروخت

پدر را و هر سه پسر را بسوخت

از آن تخمه ی کس در زمانه نماند

وگر ماند هرکو بديدش براند

بزرگان بارن دوده نفرين کنند

سرازکشتن شاه پرکين کنند

که نفرين برو باد و هرگز مباد

که او را نه نفرين فرستد بداد

کنون زين سپس دور عمر بود

چو دين آورد تخت منبر بود

چو بگذشت سال ازبرم شست و پنج

فزون کردم انديشه ی درد و رنج

به تاريخ شاهان نياز آمدم

به پيش اختر ديرساز آمدم

بزرگان و با دانش آزادگان

نبشتند يکسر همه رايگان

نشسته نظاره من از دورشان

تو گفتی بدم پيش مزدورشان

جزاحسنت ازيشان نبد بهره ام

به کتف اندراحسنت شان زهره ام

سربدره های کهن بسته شد

وزان بند روشن دلم خسته شد

ازين نامور نامداران شهر

علی ديلمی بود کوراست بهر

که همواره کارش بخوبی روان

به نزد بزرگان روشن روان

حسين قتيب است از آزادگان

که ازمن نخواهد سخن رايگان

ازويم خور و پوشش و سيم و زر

وزو يافتم جنبش و پای و پر

نيم آگه از اصل و فرع خراج

همی غلتم اندر ميان دواج

جهاندار اگر نيستی تنگ دست

مرا بر سرگاه بودی نشست

چو سال اندر آمد به هفتاد ويک

همی زير بيت اندر آرم فلک

همی گاه محمود آباد باد

سرش سبز باد و دلش شاد باد

چنانش ستايم که اندر جهان

سخن باشد از آشکار ونهان

مرا از بزرگان ستايش بود

ستايش ورا در فزايش بود

که جاويد باد آن خردمند مرد

هميشه به کام دلش کارکرد

همش رای و هم دانش وهم نسب

چراغ عجم آفتاب عرب

سرآمد کنون قصه ی يزدگرد

به ماه سفندار مد روز ارد

ز هجرت شده پنج هشتادبار

به نام جهانداور کردگار

چواين نامور نامه آمد ببن

ز من روی کشور شود پرسخن

از آن پس نميرم که من زنده ام

که تخم سخن من پراگنده ام

هر آنکس که دارد هش و رای و دين

پس از مرگ بر من کند آفرين

شاهنامه » پادشاهی فرخ زاد

پادشاهی فرخ زاد

ز جهرم فرخ زاد راخواندند

بران تخت شاهيش بنشاندند

چو برتخت بنشست و کرد آفرين

ز نيکی دهش بر جهان آفرين

منم گفت فرزند شاهنشهان

نخواهم جز از ايمنی در جهان

ز گيتی هرآنکس که جويد گزند

چو من شاه باشم نگردد بلند

هر آنکس که جويد به دل راستی

نيارد به کار اندرون کاستی

بدارمش چون جان پاک ارجمند

نجويم ابر بی گزندان گزند

چو يک ماه بگذشت بر تخت اوی

بخاک اندر آمد سر و بخت اوی

همين بودش از روز و آرام بهر

يکی بنده در می برآميخت زهر

بخورد و يکی هفته زان پس بزيست

هرآنکس که بشنيد بروی گريست

همی پادشاهی به پايان رسيد

ز هر سو همی دشمن آمد پديد

چنين است کردار گردنده دهر

نگه کن کزو چند يابی تو بهر

بخور هرچ داری به فردا مپای

که فردا مگر ديگر آيدش رای

ستاند ز تو ديگری را دهد

جهان خوانيش بی گمان بر جهد

بخور هرچ داری فزونی بده

تو رنجيده ای بهر دشمن منه

هرآنگه که روز تو اندر گذشت

نهاده همه باد گردد به دشت

شاهنامه » پادشاهی آزرم دخت

پادشاهی آزرم دخت

يکی دخت ديگر بد آزرم نام

ز تاج بزرگان رسيده به کام

بيامد به تخت کيان برنشست

گرفت اين جهان جهان رابه دست

نخستين چنين گفت کای بخردان

جهان گشته و کار کرده ردان

همه کار بر داد و آيين کنيم

کزين پس همه خشت بالين کنيم

هر آنکس که باشد مرا دوستدار

چنانم مر او را چو پروردگار

کس کو ز پيمان من بگذرد

بپيچيد ز آيين و راه خرد

به خواری تنش را برآرم بدار

ز دهقان و تازی و رومی شمار

همی بود بر تخت بر چار ماه

به پنجم شکست اندر آمد به گاه

از آزرم گيتی بی آزرم گشت

پی اختر رفتنش نرم گشت

شد اونيز و آن تخت بی شاه ماند

به کام دل مرد بدخواه ماند

همه کار گردنده چرخ اين بود

ز پرورده ی خويش پرکين بود

شاهنامه » پادشاهی پوران دخت

پادشاهی پوران دخت

يکی دختری بود پوران بنام

چو زن شاه شد کارها گشت خام

بران تخت شاهيش بنشاندند

بزرگان برو گوهر افشاندند

چنين گفت پس دخت پوران که من

نخواهم پراگندن انجمن

کسی راکه درويش باشد ز گنج

توانگر کنم تانماند به رنج

مبادا ز گيتی کسی مستمند

که از درد او بر من آيد گزند

ز کشور کنم دور بدخواه را

بر آيين شاهان کنم گاه را

نشانی ز پيروز خسرو بجست

بياورد ناگاه مردی درست

خبر چون به نزديک پوران رسيد

ز لشکر بسی نامور برگزيد

ببردند پيروز راپيش اوی

بدو گفت کای بد تن کينه جوی

ز کاری که کردی بيابی جزا

چنانچون بود در خور ناسزا

مکافات يابی ز کرده کنون

برانم ز گردن تو را جوی خون

ز آخر هم آنگه يکی کره خواست

به زين اندرون نوز نابوده راست

ببستش بران باره بر همچوسنگ

فگنده به گردن درون پالهنگ

چنان کره ی تيز ناديده زين

به ميدان کشيد آن خداوند کين

سواران به ميدان فرستاد چند

به فتراک بر گرد کرده کمند

که تا کره او را همی تاختی

زمان تا زمانش بينداختی

زدی هر زمان خويشتن بر زمين

بران کره بربود چند آفرين

چنين تا برو بر بدريد چرم

همی رفت خون از برش نرم نرم

سرانجام جانش به خواری به داد

چرا جويی از کار بيداد داد

همی داشت اين زن جهان را به مهر

نجست از بر خاک باد سپهر

چو شش ماه بگذشت بر کار اوی

ببد ناگهان کژ پرگار اوی

به يک هفته بيمار گشت و بمرد

ابا خويشتن نام نيکی ببرد

چنين است آيين چرخ روان

توانا بهرکار و ما ناتوان

شاهنامه » پادشاهی فرایین

پادشاهی فرایین

فرايين چو تاج کيان برنهاد

همی گفت چيزی که آمدش ياد

همی گفت شاهی کنم يک زمان

نشينم برين تخت بر شادمان

به از بندگی توختن شست سال

برآورده رنج و فرو برده يال

پس از من پسر بر نشيند بگاه

نهد بر سر آن خسروانی کلاه

نهانی بدو گفت مهتر پسر

که اکنون به گيتی توی تا جور

مباش ايمن و گنج را چاره کن

جهان بان شدی کار يکباره کن

چو از تخمه ی شهرياران کسی

بيايد نمانی تو ايدر بسی

وزان پس چنين گفت کهتر پسر

که اکنون به گيتی توی تاجور

سزاوار شاهی سپاهست و گنج

چو با گنج باشی نمانی به رنج

فريدون که بد آبتينش پدر

مر او را که بد پيش او تاجور

جهان را بسه پور فرخنده داد

که اندر جهان او بد از داد شاد

به مرد و به گنج اين جهان را بدار

نزايد ز مادر کسی شهريار

ورا خوش نيامد بدين سان سخن

به مهتر پسر گفت خامی مکن

عرض را به ديوان شاهی نشاند

سپه را سراسر به درگاه خواند

شب تيره تا روز دينار داد

بسی خلعت ناسزاوار داد

به دو هفته از گنج شاه اردشير

نماند از بهايی يکی پر تير

هر آنگه که رفتی به می سوی باغ

نبردی جز از شمع عنبر چراغ

همان تشت زرين و سيمين بدی

چو زرين بدی گوهر آگين بدی

چو هشتاد در پيش و هشتاد پس

پس شمع ياران فريادرس

همه شب بدی خوردن آيين اوی

دل مهتران پرشد ازکين اوی

شب تيره همواره گردان بدی

به پاليزها گر به ميدان بدی

نماندش به ايران يکی دوستدار

شکست اندر آمد به آموزگار

فرايين همان ناجوانمرد گشت

ابی داد و بی بخشش و خورد گشت

همی زر بر چشم بر دوختی

جهان را به دينار بفروختی

همی ريخت خون سر بی گناه

از آن پس برآشفت به روی سپاه

به دشنام لبها بياراستند

جهانی همه مرگ او خواستند

شب تيره هر مزد شهران گراز

سخنها همی گفت چندان به راز

گزيده سواری ز شهر صطخر

که آن مهتران را بدو بود فخر

به ايرانيان گفت کای مهتران

شد اين روزگار فرايين گران

همی دارد او مهتران را سبک

چرا شد چنين مغز و دلتان تنگ

همه ديده ها زو شده پر سرشک

جگر پر ز خون شد ببايد پزشک

چنين داد پاسخ مرا او را سپاه

که چون کس نماند از در پيشگاه

نه کس را همی آيد از رشک ياد

که پردازدی دل به دين بد نژاد

بديشان چنين گفت شهران گراز

که اين کار ايرانيان شد دراز

گر ايدون که بر من نسازيد بد

کنيد آنک از داد و گردی سزد

هم اکنون به نيروی يزدان پاک

مر او را ز باره در آرم به خاک

چنين يافت پاسخ ز ايرانيان

که بر تو مبادا که آيد زيان

همه لشکر امروز يار توايم

گرت زين بد آيد حصار توايم

چو بشنيد ز ايشان ز ترکش نخست

يکی تير پولاد پيکان بجست

برانگيخت از جای اسپ سياه

همی داشت لشکر مر او را نگاه

کمان رابه بازو همی درکشيد

گهی در بروگاه بر سرکشيد

به شورش گری تير بازه ببست

چو شد غرفه پيکانش بگشاد شست

بزد تير ناگاه بر پشت اوی

بيفتاد تازانه از مشت اوی

همه تيرتا پر در خون گذشت

سرآهن ازناف بيرون گذشت

ز باره در افتاد سرسرنگون

روان گشت زان زخم او جوی خون

بپيچيد و برزد يکی باد سرد

به زاری بران خاک دل پر ز درد

سپه تيغها بر کشيدند پاک

برآمد شب تيره از دشت خاک

همه شب همی خنجر انداختند

يکی از دگر باز نشناختند

همی اين از آن بستد و آن ازين

يکی يافت نفرين دگر آفرين

پراگنده گشت آن سپاه بزرگ

چوميشان بد دل که بينند گرگ

فراوان بماندند بی شهريار

نيامد کسی تاج را خواستار

بجستند فرزند شاهان بسی

نديدند زان نامداران کسی

شاهنامه » پادشاهی اردشیر شیروی

پادشاهی اردشیر شیروی

چو بنشست بر تخت شاه اردشير

از ايران برفتند برنا و پير

بسی نامداران گشته کهن

بدان تا چگونه سرآيد سخن

زبان برگشاد اردشير جوان

چنين گفت کای کار ديده گوان

هر آنکس که برگاه شاهی نشست

گشاده زبان باد و يزدان پرست

بر آيين شاهان پيشين رويم

همان از پس فره و دين رويم

ز يزدان نيکی دهش ياد باد

همه کار و کردار ما داد باد

پرستندگان راهمه برکشيم

ستمگارگان را به خون درکشيم

بسی کس به گفتارش آرام يافت

از آرام او هرکسی کام يافت

به پيروز خسرو سپردم سپاه

که از داد شادست و شادان ز شاه

به ايران چو باشد چنو پهلوان

بمانيد شادان و روشن روان

پس آگاهی به نزد گر از

که زو بود خسرو بگرم و گداز

فرستاد گوينده يی راز روم

که در خاک شد تاج شيروی شوم

که جانش به دوزخ گرفتار باد

سر دخمه ی او نگون سار باد

که دانست هرگز که سرو بلند

به باغ از گيا يافت خواهد گزند

چو خسرو که چشم و دل روزگار

نبيند چنو نيز يک شهريار

چو شيروی را شهرياری دهد

همه شهر ايران به خواری دهد

چنو رفت شد تاجدار اردشير

بدو شادمان جان برنا و پير

مراگر ز ايران رسد هيچ بهر

نخواهم که بروی رسد باد شهر

نبودم من آگه که پرويز شاه

به گفتار آن بدتنان شد تباه

بيايم کنون با سپاهی گران

ز روم و ز ايران گزيده سران

ببينيم تا کيست اين کدخدای

که باشد پسندش بدين گونه رای

چنان برکنم بيخ او را ز بن

کزان پس نراند ز شاهی سخن

نوندی برافگند پويان به راه

به نزديک پيران ايران سپاه

دگرگونه آهنگ بدکامه کرد

به پيروز خسرو يکی نامه کرد

که شد تيره اين تخت ساسانيان

جهانجوی بايد که بندد ميان

توانی مگر چاره يی ساختن

ز هرگونه انديشه انداختن

به جويی بسی يار برنا و پير

جهان را بپردازی از اردشير

ازان پس بيابی همه کام خويش

شوی ايمن و شاد زارام خويش

گر ای دون که اين راز بيرون دهی

همی خنجر کينه را خون دهی

من از روم چندان سپاه آورم

که گيتی به چشمت سياه آورم

به ژرفی نگه دار گفتار من

مبادا که خوار آيدت کار من

چو پيروز خسرو چنان نامه ديد

همه پيش و پس رای خودکامه ديد

دل روشن نامور شد تباه

که تا چون کند بد بدان زادشاه

ورا خواندی هر زمان اردشير

که گوينده مردی بد و يادگير

برآسای دستور بودی ورا

همان نيز گنجور بودی ورا

بيامد شبی تيره گون بار يافت

می روشن و چرب گفتار يافت

نشسته به ايوان خويش اردشير

تين چند با او ز برنا و پير

چو پيروز خسرو بيامد برش

تو گفتی ز گردون برآمد سرش

بفرمود تا برکشيدند رود

شد ايوان پر از بانگ رود و سرود

چو نيمی شب تيره اندرکشيد

سپهبد می يک منی در کشيد

شده مست ياران شاه اردشير

نماند ايچ رامشگر و يادگير

بد انديش ياران او را براند

جز از شاه و پيروز خسرو نماند

جفا پيشه از پيش خانه بجست

لب شاه بگرفت ناگه به دست

همی داشت تا شد تباه اردشير

همه کاخ شد پر ز شمشير و تير

همه يار پيروز خسرو شدند

اگر نو جهانجوی اگر گو بدند

هيونی برافگند نزد گر از

يکی نامه يی نيز با آن دراز

فرستاده چون شد به نزديک او

چو خورشيد شد جان تاريک اوی

بياورد زان بوم چندان سپاه

که بر مور و بر پشه بر بست راه

همی تاخت چون باد تا طيسفون

سپاهش همه دست شسته به خون

ز لشکر نيارست دم زد کسی

نبد خود دران شهر مردم بسی

شاهنامه » پادشاهی شیرویه

 پادشاهی شیرویه

چو شيروی بنشست برتخت ناز

به سر برنهاد آن کيی تاج آز

برفتند گوينده ايرانيان

برو خواندند آفرين کيان

همی گفت هريک به بانگ بلند

که ای پر هنر خسرو ارجمند

چنان هم که يزدان تو را داد تاج

نشستی به آرام بر تخت عاج

بماناد گيتی به فرزند تو

چنين هم به خويشان و پيوند تو

چنين داد پاسخ بديشان قباد

که همواره پيروز باشيد و شاد

نباشيم تا جاودان بد کنش

چه نيکو بود داد باخوش منش

جهان رابداريم با ايمنی

ببريم کردار آهرمنی

ز بايسته تر کار پيشی مرا

که افزون بود فرو خويشی مرا

پيامی فرستم به نزد پدر

بگويم بدو اين سخن در به در

ز ناخوب کاری که او را ندست

برين گونه کاری به پيش آمدست

به يزدان کند پوزش او از گناه

گراينده گردد به آيين و راه

بپردازم آن گه به کار جهان

بکوشم به داد آشکار و نهان

به جای نکوکار نيکی کنيم

دل مرد درويش رانشکنيم

دوتن بايدم راد و نيکوسخن

کجا ياد دارم کارکهن

بدان انجمن گفت کاين کارکيست

ز ايرانيان پاک و بيدار کيست

نمودند گردان سراسر به چشم

دو استاد را گر نگيرند خشم

بدانست شير وی که ايرانيان

کر ابر گزينند پاک از ميان

چو اشتاد و خراد برزين پير

دو دانا و گوينده و يادگير

بديشان چنين گفت کای بخردان

جهانديده و کارکرده ردان

مداريد کار جهان را به رنج

که از رنج يابد سرافراز گنج

دو داننده بی کام برخاستند

پر از آب مژگان بياراستند

چو خراد بر زين و اشتاگشسپ

به فرمان نشستند هر دو بر اسپ

بديشان چنين گفت کز دل کنون

به بايد گرفتن ره طيسفون

پيامی رسانيد نزد پدر

سخن يادگيری همه در بدر

بگويی که ما رانبد اين گناه

نه ايرانيان رابد اين دستگاه

که بادا فر هی ايزدی يافتی

چو از نيکوی روی بر تافتی

يکی آنک ناباک خون پدر

نريزد ز تن پاک زاده پسر

نباشد همان نيز هم داستان

که پيشش کسی گويد اين داستان

دگر آنک گيتی پر از گنج تست

رسيده بهر کشوری رنج تست

نبودی بدين نيز هم داستان

پر از درد کردی دل راستان

سديگر که چندان دلير و سوار

که بود اندر ايران همه نامدار

نبودند شادان ز فرزند خويش

ز بوم و برو پاک پيوند خويش

يکی سوی چين بد يکی سوی روم

پراگنده گشته بهر مرز و بوم

دگر آنک قيصر بجای تو کرد

ز هر گونه از تو چه تيمار خورد

سپه داد و دختر تو را داد نيز

همان گنج و با گنج بسيار چيز

همی خواست دار مسيحا بروم

بدان تا شود خرم آباد بوم

به گنج تو از دار عيسی چه سود

که قيصر به خوبی همی شاد بود

ز بيچارگان خواسته بستدی

ز نفرين بروی تو آمد بدی

ز يزدان شناس آنچ آمدت پيش

بر انديش زان زشت کردار خويش

بدان بد که کردی بهانه منم

سخن را نخست آستانه منم

به يزدان که از من نبد اين گناه

نجستم که ويران شود گاه شاه

کنون پوزش اين همه بازجوی

بدين نامداران ايران بگوی

ز هر بد که کردی به يزدان گرای

کجا هست بر نيکوی رهنمای

مگر مر تو را او بود دستگير

بدين رنجهايی که بودت گزير

دگر آنک فرزند بودت دو هشت

شب و روز ايشان به زندان گذشت

بدر بر کسی ايمن از تو نخفت

ز بيم تو بگذاشتندی نهفت

چو بشنيد پيغام او اين دو مرد

برفتند دلها پر از داغ و درد

برين گونه تا کشور طيسفون

همه ديده پرآب و دل پر ز خون

نشسته بدر بر گلينوش بود

که گفتی زمين زو پر از جوش بود

همه لشکرش يک سر آراسته

کشيده همه تيغ و پيراسته

ابا جوشن و خود بسته ميان

همان تازی اسپان ببر گستوان

به جنگ اندرون گرز پولاد داشت

همه دل پر از آتش و باد داشت

چو خراد به رزين و اشتاگشسپ

فرود آمدند اين دو دانا ازاسپ

گلينوش بر پای جست آن زمان

ز ديدار ايشان به بد شادمان

بجايی که بايست بنشاندشان

همی مهتر نامور خواندشان

سخن گوی خراد به رزين نخست

زبان را به آب دليری بشست

گلينوش را گفت فرخ قباد

به آرام تاج کيان برنهاد

به ايران و توران و روم آگهيست

که شيروی بر تخت شاهنشهيست

تواين جوشن و خود و گبر و کمان

چه داری همی کيستت بد گمان

گلينوش گفت ای جهانديده مرد

به کام تو بادا همه کارکرد

که تيمار بردی ز نازک تنم

کجا آهنين بود پيراهنم

برين مهر بر آفرين خوانمت

سزايی که گوهر برافشانمت

نباشد به جز خوب گفتار تو

که خورشيد بادا نگهدار تو

به کاری کجا آمدستی بگوی

پس آنگه سخنهای من بازجوی

چنين داد پاسخ که فرخ قباد

به خسرو مرا چند پيغام داد

اگر باز خواهی بگويم همه

پيام جهاندار شاه رمه

گلينوش گفت اين گرانمايه مرد

که داند سخنها همه ياد کرد

ز ليکن مرا شاه ايران قباد

بسی اندرين پند و اندرز داد

که همداستانی مکن روز و شب

که کس پيش خسرو گشايد دو لب

مگر آنک گفتار او بشنوی

اگرپارسی گويد ار پهلوی

چنين گفت اشتاد کای شادکام

من اندر نهانی ندارم پيام

پياميست کان تيغ بار آورد

سر سرکشان در کنار آورد

تو اکنون ز خسرو برين بارخواه

بدان تا بگويم پيامش ز شاه

گلينوش بشنيد و بر پای جست

همه بندها رابهم برشکست

بر شاه شد دست کرده بکش

چنا چون ببايد پرستار فش

بدو گفت شاها انوشه بدی

مبادا دل تو نژند از بدی

چو اشتاد و خراد به رزين به شاه

پيام آوريدند زان بارگاه

بخنديد خسرو به آواز گفت

که اين رای تو با خرد نيست جفت

گرو شهريارست پس من کيم

درين تنگ زندان ز بهر چيم

که از من همی بار بايدت خواست

اگر کژ گويی اگر راه راست

بيامد گلينوش نزد گوان

بگفت اين سخن گفتن پهلوان

کنون دست کرده بکش در شويد

بگوييد و گفتار او بشنويد

دو مرد خردمند و پاکيزه گوی

به دستار چينی بپوشيد روی

چو ديدند بردند پيشش نماز

ببودند هر دو زمانی دراز

جهاندار بر شاد و رد بزرگ

نوشته همه پيکرش ميش و گرگ

همان زر و گوهر برو بافته

سراسر يک اندر دگر تافته

نهاليش در زير ديبای زرد

پس پشت او مسند لاژورد

بهی تناور گرفته بدست

دژم خفته بر جايگاه نشست

چوديد آن دو مرد گرانمايه را

به دانايی اندر سرمايه را

از آن خفتگی خويشتن کرد راست

جهان آفريننده را يار خواست

به بالين نهاد آن گرامی بهی

بدان تا بپرسيد ز هر دو رهی

بهی زان دو بالش به نرمی بگشت

بی آزار گردان ز مرقد گذشت

بدين گونه تا شاد ورد مهين

همی گشت تاشد به روی زمين

به پوييد اشتاد و آن برگرفت

به ماليدش از خاک و بر سر گرفت

جهاندار از اشتاد برگاشت روی

بدان تا نديد از بهی رنگ و بوی

بهی رانهادند بر شاد ورد

همی بود برپای پيش اين دو مرد

پر انديشه شد نامدار از بهی

نديد اندر و هيچ فال بهی

همانگه سوی آسمان کرد روی

چنين گفت کای داور راست گوی

که برگيرد آن راکه تو افگنی

که پيوندد آن را که تو بشکنی

چو از دوده ام بخت روشن بگشت

غم آورد چون روشنايی گذشت

به اشتاد گفت آنچ داری پيام

ازان بی منش کودک زشت کام

وزان بد سگالان که بی دانشند

ز بی دانشی ويژه بی رامش اند

همان زان سپاه پراگندگان

پر انديشه و تيره دل بندگان

بخواهد شدن بخت زين دودمان

نماند درين تخمه ی کس شادمان

سوی ناسزايان شود تاج وتخت

تبه گردد اين خسروانی درخت

نماند بزرگی به فرزند من

نه بر دوده و خويش و پيوند من

همه دوستان ويژه دشمن شوند

بدين دوده بد گوی و بد تن شوند

نهان آشکارا به کرد اين بهی

که بی توشود تخت شاهی تهی

سخن هرچ بشنيدی اکنون بگوی

پيامش مرا کمتر از آب جوی

گشادند گويا زبان اين دو مرد

برآورد پيچان يکی باد سرد

بدان نامور گفت پاسخ شنو

يکايک ببر سوی سالار نو

به گويش که زشت کسان را مجوی

جز آن را که برتابی از ننگ روی

سخن هرچ گفتی نه گفتارتست

مماناد گويا زبانت درست

مگو آنچ بدخواه تو بشنود

ز گفتار بيهوده شادان شود

بدان گاه چندان نداری خرد

که مغزت بدانش خرد پرورد

به گفتار بی بر چو نيرو کنی

روان و خرد را پر آهو کنی

کسی کو گنهکار خواند تو را

از آن پس جهاندار خواند تو را

نبايد که يابد بر تو نشست

بگيرد کم و بيش چيزی بدست

مينديش زين پس برين سان پيام

که دشمن شود بر تو بر شادکام

به يزدان مرا کار پيراستست

نهاده بران گيت یام خواستست

بدين جستن عيبهای دروغ

به نزد بزرگان نگيری فروغ

بيارم کنون پاسخ اين همه

بدان تا بگوييد پيش رمه

پس از مرگ من يادگاری بود

سخن گفتن راست ياری بود

چو پيدا کنم بر تو انبوه رنج

بدانی که از رنج ماخاست گنج

نخستين که گفتی ز هرمز سخن

به بيهوده از آرزوی کهن

ز گفتار بدگوی ما را پدر

برآشفت و شد کار زير و زبر

از انديشه او چو آگه شديم

از ايران شب تيره بی ره شديم

هما راه جستيم و بگريختيم

به دام بلا بر نياويختيم

از انديشه ی او گناهم نبود

جز از جستن او شاه را هم نبود

شنيدم که بر شاه من بد رسيد

ز بردع برفتم چو گوش آن شنيد

گنهکار بهرام خود با سپاه

بياراست در پيش من رزمگاه

ازو نيز بگريختم روز جنگ

بدان تا نيايم من او را به چنگ

ازان پس دگر باره باز آمدم

دلاور به جن گش فراز آمدم

نه پرخاش بهرام يکباره بود

جهانی بران جنگ نظاره بود

به فرمان يزدان نيکی فزای

که اويست بر نيک و بد رهنمای

چو ايران و توران به آرام گشت

همه کار بهرام ناکام گشت

چو از جنگ چوبينه پرداختم

نخستين بکين پدر تاختم

چو بند وی و گستهم خالان بدند

به هر کشوری بی همالان بدند

فدا کرده جان را همی پيش من

به دل هم زبان و به تن خويش من

چو خون پدر بود و درد جگر

نکرديم سستی به خون پدر

بريديم بند وی را دست و پای

کجا کرد بر شاه تاريک جای

چو گستهم شد در جهان ناپديد

ز گيتی يکی گوشه يی برگزيد

به فرمان ما ناگهان کشته شد

سر و رای خونخوارگان گشته شد

دگر آنک گفتی تو از کار خويش

از آن تنگ زندان و بازار خويش

بد آن تا ز فرزند من کار بد

نيايد کزان بر سرش بد رسد

به زندان نبد بر شما تنگ و بند

همان زخم خواری و بيم گزند

بدان روزتان خوار نگذاشتم

همه گنج پيش شما داشتم

بر آيين شاهان پيشين بديم

نه بی کار و بر ديگر آيين بديم

ز نخچير و ز گوی و رامشگران

ز کاری که اندر خور مهتران

شمارا به چيزی نبودی نياز

ز دينار وز گوهر و يوز و باز

يکی کاخ بد کرده زندانش نام

همی زيستی اندرو شادکام

همان نيز گفتار اخترشناس

که ما را همی از تو دادی هراس

که از تو بد آيد بدين سان که هست

نينداختم اخترت را زدست

وزان پس نهاديم مهری بر وی

به شيرين سپرديم زان گفت و گوی

چو شاهيم شد سال بر سی و شش

ميان چنان روزگاران خوش

تو داری بياد اين سخن بی گمان

اگر چند بگذشت بر ما زمان

مرا نامه آمد ز هندوستان

بدم من بدان نيز همداستان

ز رای برين نزد مانامه بود

گهر بود و هر گونه يی جامه بود

يکی تيغ هندی و پيل سپيد

جزين هرچ بودم به گيتی اميد

ابا تيغ ديبای زربفت پنج

ز هر گونه يی اندرو برده رنج

سوی تو يکی نامه بد بر پرند

نوشته چو من ديدم از خط هند

بخواندم يکی مرد هندی دبير

سخن گوی و داننده و يادگير

چوآن نامه را او به من بر بخواند

پر از آب ديده همی سرفشاند

بدان نامه در بد که شادان بزی

که با تاج زر خسروی را سزی

که چون ماه آذر بد و روز دی

جهان را تو باشی جهاندار کی

شده پادشاهی پدر سی و هشت

ستاره برين گونه خواهد گذشت

درخشان شود روزگار بهی

که تاج بزرگی به سر برنهی

مرا آن زمان اين سخن بد درست

ز دل مهربانی نبايست شست

من آگاه بودم که از بخت تو

ز کار درخشيدن تخت تو

نباشد مرا بهره جز درد و رنج

تو را گردد اين تخت شاهی وگنج

ز بخشايش و دين و پيوند و مهر

نکردم دژم هي چزان نامه چهر

به شيرين سپردم چو برخواندم

ز هر گونه انديشه ها را ندم

بر اوست با اختر تو بهم

نداند کسی زان سخن بيش و کم

گر ای دون که خواهی که بينی به خواه

اگر خود کنی بيش و کم را نگاه

برانم که بينی پشيمان شوی

وزين کرده ها سوی درمان شوی

دگر آنک گفتی ز زندان و بند

گر آمد ز ما برکسی برگزند

چنين بود تا بود کارجهان

بزرگان و شاهان و رای مهان

اگر تو ندانی به موبد بگوی

کند زين سخن مر تو را تازه روی

که هرکس که او دشمن ايزدست

ورا در جهان زندگانی بدست

به زندان ما ويژه ديوان بدند

که نيکان ازيشان غريوان بدند

چو ما را نبد پيشه خون ريختن

بدان کار تنگ اندر آويختن

بدان را به زندان همی داشتم

گزند کسان خوار نگذاشتم

بسی گفت هرکس که آن دشمنند

ز تخم بدانند و آهرمنند

چو انديشه ايزدی داشتيم

سخنها همی خوار بگذاشتيم

کنون من شنيدم که کردی رها

مرد آن را که بد بتر از اژدها

ازين بد گنهکار ايزد شدی

به گفتار و کردارها بد شدی

چو مهتر شدی کار هشيار کن

ندانی تو داننده را يار کن

مبخشای بر هر که رنجست زوی

اگر چند اميد گنجست زوی

بر آنکس کزو در جهان جزگزند

نبينی مر او را چه کمتر ز بند

دگر آنک از خواسته گفت های

خردمندی و رای بنهفت های

ز کس مانجستيم جز باژ و ساو

هر آنکس که او داشت با باژ تاو

ز يزدان پذيرفتم آن تاج و تخت

فراوان کشيدم ازان رنج سخت

جهان آفرين داور داد وراست

همی روزگاری دگرگونه خواست

نيم دژمنش نيز درخواست او

فزونی نجوييم درکاست او

به جستيم خشنودی دادگر

ز بخشش نديدم بکوشش گذر

چو پرسد ز من کردگار جهان

بگويم بو آشکار و نهان

بپرسد که او از توداناترست

بهر نيک و بد بر تواناترست

همين پرگناهان که پيش تواند

نه تيماردار و نه خويش تواند

ز من هرچ گويند زين پس همان

شوند اين گره بر تو بر بد گمان

همه بنده ی سيم و زرند و بس

کسی را نباشند فريادرس

ازيشان تو را دل پر آسايش است

گناه مرا جای پالايش است

نگنجد تو را اين سخن در خرد

نه زين بد که گفتی کسی برخورد

وليکن من از بهر خود کامه را

که برخواند آن پهلوی نامه را

همان در جهان يادگاری بود

خردمند را غمگساری بود

پس از ماهر آنکس که گفتار ما

بخوانند دانند بازار ما

ز برطاس وز چين سپه رانديم

سپهبد بهر جای بنشانديم

ببرديم بر دشمنان تاختن

نيارست کس گردن افراختن

چو دشمن ز گيتی پراگنده شد

همه گنج ما يک سر آگنده شد

همه بوم شد نزد ما کارگر

ز دريا کشيدند چندان گهر

که ملاح گشت از کشيدن ستوه

مرا بود هامون و دريا و کوه

چو گنج در مها پراگنده شد

ز دينار نو به دره آگنده شد

ز ياقوت وز گوهر شاهوار

همان آلت و جامه ی زرنگار

چو ديهيم ما بيست وشش ساله گشت

ز هر گوهری گنجها ماله گشت

درم را يکی ميخ نو ساختم

سوی شادی و مهتری آختم

بدان سال تا باژ جستم شمار

چوشد باژ دينار بر صد هزار

پراگنده افگند پند او سی

همه چرم پند او سی پارسی

بهر به در هيی در ده و دو هزار

پراگنده دينار بد شاهوار

جز از باژ و دينار هندوستان

جز از کشور روم و جا دوستان

جز از باژ وز ساو هر کشوری

ز هر نامداری و هر مهتری

جز از رسم و آيين نوروز و مهر

از اسپان وز بنده ی خوب چهر

جز از جوشن و خود و گوپال و تيغ

ز ما اين نبودی کسی را دريغ

جز از مشک و کافور و خز و سمور

سياه و سپيد و ز کيمال بور

هران کس که ما را بدی زيردست

چنين باژها بر هيونان مست

همی تاختند به درگاه ما

نپيچيد گردن کس از راه ما

ز هر در فراوان کشيديم رنج

بدان تا بيا گند زين گونه گنج

دگر گنج خضرا و گنج عروس

کجا داشتيم از پی روز بوس

فراوان ز نامش سخن را نديم

سرانجام باد آورش خوانديم

چنين بيست و شش سال تا سی و هشت

به جز به آرزو چرخ بر ما نگشت

همه مهتران خود تن آسان بدند

بد انديش يک سر هراسان بدند

همان چون شنيدم ز فرمان تو

جهان را بد آمد ز پيمان تو

نماند کس اندر جهان رامشی

نبايد گزيدن به جز خامشی

همی کرد خواهی جهان پرگزند

پراز درد کاری و ناسودمند

همان پرگزندان که نزد تواند

که تيره شبان اور مزد تواند

همی داد خواهند تختت بباد

بدان تا نباشی به گيتی تو شاد

چو بودی خردمند نزديک تو

که روشن شدی جان تاريک تو

به دادن نبودی کسی رازيان

که گنجی رسيدی به ارزانيان

ايا پور کم روز و اندک خرد

روانت ز انديشه رامش برد

چنان دان که اين گنج من پشت تست

زمانه کنون پاک در مشت تست

هم آرايش پادشاهی بود

جهان بی درم در تباهی بود

شود بی درم شاه بيدادگر

تهی دست را نيست هوش و هنر

به بخشش نباشد ورا دستگاه

بزرگان فسوسيش خوانند شاه

ار ای دون که از تو به دشمن رسد

همی بت بدست بر همن رسد

ز يزدان پرستنده بيزار گشت

ورا نام و آواز تو خوار گشت

چو بی گنج باشی نپايد سپاه

تو را زيردستان نخوانند شاه

سگ آن به که خواهنده ی نان بود

چو سيرش کنی دشمن جان بود

دگر آنک گفتی ز کار سپاه

که در بو مهاشان نشاندم به راه

ز بی دانشی اين نيايد پسند

ندانی همی راه سود از گزند

چنين است پاسخ که از رنج من

فراز آمد اين نامور گنج من

ز بيگانگان شهرها بستدم

همه دشمنان را به هم بر زدم

بدان تا به آرام برتخت ناز

نشينيم بی رنج و گرم و گداز

سواران پراگنده کردم به مرز

پديد آمد اکنون ز ناارز ارز

چو از هر سوی بازخوانی سپاه

گشاده ببيند بد انديش راه

که ايران چوباغيست خرم بهار

شکفته هميشه گل کامگار

پراز نرگس و نار و سيب و بهی

چو پاليز گردد ز مردم تهی

سپر غم يکايک ز بن برکنند

همه شاخ نارو بهی بشکنند

سپاه و سليحست ديوار اوی

به پرچينش بر نيزه ها خار اوی

اگر بفگنی خيره ديوار باغ

چه باغ و چه دشت و چه درياچه راغ

نگر تا تو ديوار او نفگنی

دل و پشت ايرانيان نشکنی

کزان پس بود غارت و تاختن

خروش سواران و کين آختن

زن و کودک و بوم ايرانيان

به انديشه ی بد منه در ميان

چو سالی چنين بر تو بر بگذرد

خردمند خواند تو را ب یخرد

من ای دون شنيدم کجا تو مهی

همه مردم ناسزا رادهی

چنان دان که نوشين روان قباد

به اندرز اين کرد در نامه ياد

که هرکو سليحش به دشمن دهد

همی خويشتن رابه کشتن دهد

که چون بازخواهد کش آيد به کار

بدانديش با او کند کارزار

دگر آنک دادی ز قيصر پيام

مرا خواندی دو دل و خويش کام

سخنها نه از يادگار تو بود

که گفتار آموزگار تو بود

وفا کردن او و از ما جفا

تو خود کی شناسی جفا از وفا

بدان پاسخش ای بد کم خرد

نگويم جزين نيز که اندر خورد

تو دعوی کنی هم تو باشی گوا

چنين مرد بخرد ندارد روا

چو قيصر ز گرد بلا رخ بشست

به مردی چو پرويز داماد جست

هر آنکس که گيتی ببد نسپرد

به مغز اندرون باشد او را خرد

بدانم که بهرام بسته ميان

ابا او يکی گشته ايرانيان

به رومی سپاهی نشايد شکست

نسايد روان ريگ با کوه دست

بدان رزم يزدان مرا ياربود

سپاه جهان نزد من خوار بود

شنيدند ايرانيان آنچ بود

تو را نيز زيشان ببايد شنود

مرا نيز چيزی که بايست کرد

به جای نياطوس روز نبرد

ز خوبی و از مردمی کرده ام

به پاداش او روز بشمرده ام

بگويد تو را زاد فرخ همين

جهان را به چشم جوانی مبين

گشسپ آنک بد نيز گنجور ما

همان موبد پاک دستور ما

که از گنج ما به دره بد صد هزار

که دادم بدان روميان يادگار

نياطوس را مهره دادم هزار

ز ياقوت سرخ از در گوشوار

کجا سنگ هر مهره يی بد هزار

ز مثقال گنجی چو کردم شمار

همان در خوشاب بگزيده صد

درو مرد دانا نديد ايچ بد

که هرحقه يی را چو پنجه هزار

به دادی درم مرد گوهر شمار

صد اسپ گرانمايه پنجه به زين

همه کرده از آخر ما گزين

دگر ويژه با جل ديبه بدند

که در دشت با باد همره بدند

به نزديک قيصر فرستادم اين

پس از خواسته خواندمش آفرين

ز دار مسيحا که گفتی سخن

به گنج اندر افگنده چوبی کهن

نبد زان مرا هيچ سود و زيان

ز ترسا شنيدی تو آواز آن

شگفت آمدم زانک چون قيصری

سر افراز مردی و نام آوری

همه گرد بر گرد او بخردان

همش فيلسوفان و هم موبدان

که يزدان چرا خواند آن کشته را

گرين خشک چوب وتبه گشته را

گر آن دار بيکار يزدان بدی

سرمايه ی اور مزد آن بدی

برفتی خود از گنج ما ناگهان

مسيحا شد او نيستی در جهان

دگر آنک گفتی که پوزش بگوی

کنون توبه کن راه يزدان بجوی

ورا پاسخ آن بد که ريزنده باد

زبان و دل و دست و پای قباد

مرا تاج يزدان به سر برنهاد

پذيرفتم و بودم از تاج شاد

بپردان سپرديم چون بازخواست

ندانم زبان در دهانت چراست

به يزدان بگويم نه با کودکی

که نشناسد او بد ز نيک اندکی

همه کار يزدان پسنديده ام

همان شور و تلخی بسی ديده ام

مرا بود شاهی سی و هشت سال

کس از شهر ياران نبودم همال

کسی کاين جهان داد ديگر دهد

نه بر من سپاسی همی برنهد

برين پادشاهی کنم آفرين

که آباد بادا به دانا زمين

چو يزدان بود يار و فريادرس

نيازد به نفرين ما هيچ کس

بدان کودک زشت و نادان بگوی

که ما را کنون تيره گشت آب روی

که پدرود بادی تو تا جاودان

سر و کار ما باد با به خردان

شما ای گرامی فرستادگان

سخن گوی و پر مايه آزادگان

ز من هر دو پدرود باشيد نيز

سخن جز شنيده مگوييد چيز

کنم آفرين بر جهان سر به سر

که او را نديدم مگر برگذر

بميرد کسی کو ز مادر بزاد

ز کيخسرو آغاز تا کی قباد

چو هوشنگ و طهمورث و جمشيد

کزيشان بدی جای بيم واميد

که ديو و دد و دام فرمانش برد

چو روشن سرآمد برفت و بمرد

فريدون فرخ که او از جهان

بدی دور کرد آشکار و نهان

ز بد دست ضحاک تازی ببست

به مردی زچنگ زمانه نجست

چو آرش که بردی به فرسنگ تير

چو پيروزگر قارن شيرگير

قباد آنک آمد ز البرز کوه

به مردی جهاندار شد با گروه

که از آبگينه همی خانه کرد

وزان خانه گيتی پر افسانه کرد

همه در خوشاب بد پيکرش

ز ياقوت رخشنده بودی درش

سياوش همان نامدار هژير

که کشتش به روز جوانی دبير

کجا گنگ دژ کرد جايی به رنج

وزان رنج برده نديد ايچ گنج

کجا رستم زال و اسفنديار

کزيشان سخن ماندمان يادگار

چو گودرز و هفتاد پور گزين

سواران ميدان و شيران کين

چو گشتاسپ شاهی که دين بهی

پذيرفت و زو تازه شد فرهی

چو جا ماسپ کاندر شمار سپهر

فروزنده تر بد ز گردنده مهر

شدند آن بزرگان و دانندگان

سواران جنگی و مردانگان

که اندر هنر اين ازان به بدی

به سال آن يکی از دگر مه بدی

به پرداختند اين جهان فراخ

بماندند ميدان و ايوان و کاخ

ز شاهان مرا نيز همتانبود

اگر سال را چند بالا نبود

جهان را سپردم به نيک و به بد

نه آن را که روزی به من بد رسد

بسی راه دشوار بگذاشتيم

بسی دشمن از پيش برداشتيم

همه بومها پر ز گنج منست

کجا آب و خاکست رنج منست

چو زين گونه بر من سرآيد جهان

همی تيره گردد اميد مهان

نماند به فرزند من نيز تخت

بگردد ز تخت و سرآيدش بخت

فرشته بيايد يکی جان ستان

بگويم بدو جانم آسان ستان

گذشتن چو بر چينود پل بود

به زير پی اندر همه گل بود

به توبه دل راست روشن کنيم

بی آزاری خويش جوشن کنيم

درستست گفتار فرزانگان

جهانديده و پاک دانندگان

که چون بخت بيدار گيرد نشيب

ز هر گونه يی ديد بايد نهيب

چو روز بهی بر کسی بگذرد

اگر باز خواند ندارد خرد

پيام من اينست سوی جهان

به نزد کهان و به نزد مهان

شما نيز پدرود باشيد و شاد

ز من نيز بر بد مگيريد ياد

چو اشتاد و خراد به رزين گو

شنيدند پيغام آن پيش رو

به پيکان دل هر دو دانا بخست

به سر بر زدند آن زمان هر دو دست

ز گفتار هر دو پشيمان شدند

به رخسارگان بر تپنچه زدند

ببر بر همه جامشان چاک بود

سر هر دو دانا پر از خاک بود

برفتند گريان ز پيشش به در

پر از درد جان و پراندوه سر

به نزديک شيرويه رفت اين دو مرد

پر آژنگ رخسار و دل پر ز درد

يکايک بدادند پيغام شاه

به شيروی بی مغز و بی دستگاه

چوبشنيد شيروی بگريست سخت

دلش گشت ترسان ازان تاج وتخت

چوازپيش برخاستند آن گروه

که او راهمی داشتندی ستوه

به گفتار زشت و به خون پدر

جوان را همی سوختندی جگر

فرود آمد از تخت شاهی قباد

دودست گرامی به سر برنهاد

ز مژگان همی بر برش خون چکيد

چو آگاهی او به دشمن رسيد

چوبرزد سرازتيره کوه آفتاب

بد انديش را سر بر آمد ز خواب

برفتند يکسر سوی بارگاه

چو بشنيد بنشست برگاه شاه

برفتند گردنکشان پيش او

ز گردان بيگانه و خويش او

نشستند با روی کرده دژم

زبانش نجنبيد بر بيش و کم

بدانست کايشان بدانسان دژم

نشسته چرايند بادرد وغم

بديشان چنين گفت کان شهريار

کجا باشد از پشت پروردگار

که غمگين نباشد به درد پدر

نخوانمش جز بد تن و بد گهر

نبايد که دارد بدو کس اميد

که او پوده تر باشد از پوده بيد

چنين يافت پاسخ زمرد گناه

که هرکس که گويد پرستم دو شاه

تو او رابه دل نا هشيوار خوان

وگر ارجمندی بود خوار خوان

چنين داد شيروی پاسخ که شاه

چوبی گنج باشد نيرزد سپاه

سخن خوب را نيم يک ماه نيز

ز راه درشتی نگوييم چيز

مگر شاد باشيم ز اندرز او

که گنجست سرتاسر اين مرز او

چو پاسخ شنيدند برخاستند

سوی خانه ها رفتن آراستند

به خواليگران شاه شيروی گفت

که چيزی ز خسرو نبايد نهفت

به پيشش همه خوان زرين نهيد

خورشها بر و چرب و شيرين نهيد

برنده همی برد و خسرو نخورد

ز چيزی که ديدی بخوان گرم و سرد

همه خوردش از دست شيرين بدی

که شيرين بخوردنش غمگين بدی

کنون شيرين بار بد گوش دار

سر مهتران رابه آغوش دار

چو آگاه شد بار بد زانک شاه

به پرداخت بی داد و بی کام گاه

ز جهرم بيامد سوی طيسفون

پر از آب مژگان و دل پر ز خون

بيامد بدان خانه او را بديد

شده لعل رخسار او شنبليد

زمانی همی بود در پيش شاه

خروشان بيامد سوی بارگاه

همی پهلوانی برو مويه کرد

دو رخساره زرد و دلی پر ز درد

چنان بد که زاريش بشنيد شاه

همان کس کجا داشت او را نگاه

نگهبان که بودند گريان شدند

چو بر آتش مهر بريان شدند

همی گفت الايا ردا خسروا

بزرگاسترگاتن آور گوا

کجات آن همه بزرگی و آن دستگاه

کجات آن همه فرو تخت وکلاه

کجات آن همه برز وبالا وتاج

کجات آن همه ياره وتخت عاج

کجات آن همه مردی و زور و فر

جهان راهمی داشتی زير پر

کجا آن شبستان و رامشگران

کجا آن بر و بارگاه سران

کجا افسر و کاويانی درفش

کجا آن همه تيغهای بنفش

کجا آن دليران جنگ آوران

کجا آن رد و موبد و مهتران

کجا آن همه بزم وساز شکار

کجا آن خراميدن کارزار

کجا آن غلامان زرين کمر

کجا آن همه رای وآيين وفر

کجا آن سرافراز جان و سپار

که با تخت زر بود و با گوشوار

کجا آن همه لشکر و بوم و بر

کجا آن سرافرازی و تخت زر

کجا آن سرخود و زرين زره

ز گوهر فگنده گره بر گره

کجا اسپ شبديز و زرين رکيب

که زير تو اندر بدی ناشکيب

کجا آن سواران زرين ستام

که دشمن بدی تيغشان رانيام

کجا آن همه رازوان بخردی

کجا آن همه فره ايزدی

کجا آن همه بخشش روز بزم

کجا آن همه کوشش روز رزم

کجا آن همه راهوار استران

عماری زرين و فرمانبران

هيونان و بالا وپيل سپيد

همه گشته از جان تو نااميد

کجاآن سخنها به شيرين زبان

کجا آن دل و رای و روشن روان

ز هر چيز تنها چرا ماندی

ز دفتر چنين روز کی خواندی

مبادا که گستاخ باشی به دهر

که زهرش فزون آمد از پای زهر

پسر خواستی تابود يار و پشت

کنون از پسر رنجت آمد به مشت

ز فرزند شاهان به نيرو شوند

ز رنج زمانه بی آهو شوند

شهنشاه را چونک نيرو بکاست

چو بالای فرزند او گشت راست

هر آنکس که او کار خسرو شنود

به گيتی نبايدش گستاخ بود

همه بوم ايران تو ويران شمر

کنام پلنگان و شيران شمر

سر تخم ساسانيان بود شاه

که چون اونبيند دگر تاج و گاه

شد اين تخمه ی ويران و ايران همان

برآمد همه کامه ی بدگمان

فزون زين نباشد کسی را سپاه

ز لشکر که آمدش فريادخواه

گزند آمد از پاسبان بزرگ

کنون اندر آيد سوی رخنه گرگ

نباشد سپاه تو هم پايدار

چو برخيزد از چار سو کار زار

روان تو را دادگر يار باد

سر بد سگالان نگونسار باد

به يزدان و نام تو ای شهريار

به نوروز و مهر و بخرم بهار

که گر دست من زين سپس نيز رود

بسايد مبادا به من بر درود

بسوزم همه آلت خويش را

بدان تا نبينم بدانديش را

ببريد هر چارانگشت خويش

بريده همی داشت در مشت خويش

چو در خانه شد آتشی بر فروخت

همه آلت خويش يکسر بسوخت

هر آنکس که بد کرد با شهريار

شب و روز ترسان بد از روزگار

چو شيروی ترسنده و خام بود

همان تخت پيش اندرش دام بود

بدانست اختر شمر هرک ديد

که روز بزرگان نخواهد رسيد

برفتند هرکس که بد کرده بود

بدان کار تاب اندر آورده بود

ز درگاه يکسر به نزد قباد

از آن کار تاب بيداد کردند ياد

که يک بار گفتيم و اين ديگرست

تو را خود جزين داوری درسرست

نشسته به يک شهر بی بر دو شاه

يکی گاه دارد يکی زيرگاه

چو خويشی فزايد پدر با پسر

همه بندگان راببرند سر

نييم اندرين کار همداستان

مزن زين سپس پيش ما داستان

بترسيد شيروی و ترسنده بود

که در چنگ ايشان يکی بنده بود

چنين داد پاسخ که سرسوی دام

نيارد مگر مردم زشت نام

شما را سوی خانه بايد شدن

بران آرزو رای بايد زدن

به جوييد تا کيست اندر جهان

که اين رنج برماسرآرد نهان

کشنده همی جست بدخواه شاه

بدان تا کنندش نهانی تباه

کس اندر جهان زهره ی آن نداشت

زمردی همان بهره ی آن نداشت

که خون چنان خسروی ريختی

همی کوه در گردن آويختی

ز هر سو همی جست بدخواه شاه

چنين تا بديدند مردی به راه

دو چشمش کبود و در خساره زرد

تنی خشک و پر موی و رخ لاژورد

پر از خاک پای و شکم گرسنه

تن مرد بيدادگر برهنه

ندانست کس نام او در جهان

ميان کهان و ميان مهان

بر زاد فرخ شد اين مرد زشت

که هرگز مبيناد خرم بهشت

بدو گفت کاين رزم کارمنست

چو سيرم کنی اين شکار منست

بدو گفت روگر توانی بکن

وزين بيش مگشای لب بر سخن

يکی کيسه دينار دادم تو را

چو فرزند او يار دادم تو را

يکی خنجری تيز دادش چوآب

بيامد کشنده سبک پرشتاب

چو آن بدکنش رفت نزديک شاه

ورا ديده پابند در پيش گاه

به لرزيد خسرو چو او را بديد

سرشکش ز مژگان به رخ برچکيد

بدو گفت کای زشت نام تو چيست

که زاينده را برت و بايد گريست

مرا مهر هرمزد خوانند گفت

غريبم بدين شهر بی يار و جفت

چنين گفت خسرو که آمد زمان

بدست فرومايه ی بدگمان

به مردم نماند همی چهراو

به گيتی نجويد کسی مهر او

يکی ريدکی پيش او بد بپای

بريدک چنين گفت کای رهنمای

بروتشت آب آر و مشک و عبير

يکی پاک ترجامه ی دلپذير

پرستنده بشنيد آواز اوی

ندانست کودک همی رازاوی

ز پيشش بيامد پرستار خرد

يکی تشت زرين بر شاه برد

ابا جامه و آبدستان وآب

همی کرد خسرو ببردن شتاب

چو برسم بديد اندر آمد بواژ

نه گاه سخن بود و گفتار ژاژ

چو آن جامه ها را بپوشيد شاه

به زمزم همی توبه کرد از گناه

يکی چادر نو به سر در کشيد

بدان تا رخ جان ستان رانديد

بشد مهر هرمزد خنجر بدست

در خانه ی پادشا راببست

سبک رفت و جامه ازو در کشيد

جگرگاه شاه جهان بر دريد

بپيچيد و بر زد يکی سرد باد

به زاری بران جامه بر جان بداد

برين گونه گردد جهان جهان

همی راز خويش از تو دارد نهان

سخن سنج بی رنج گر مرد لاف

نبيند ز کردار او جز گزاف

اگر گنج داری و گر گرم ورنج

نمانی همی در سرای سپنج

بی آزاری و راستی برگزين

چو خواهی که يابی به داد آفرين

چو آگاهی آمد به بازار و راه

که خسرو بران گونه برشد تباه

همه بدگمانان به زندان شدند

به ايوان آن مستمندان شدند

گرامی ده و پنج فرزند بود

به ايوان شاه آنک دربند بود

به زندان بکشتندشان بی گناه

بدانگه که برگشته شد بخت شاه

جهاندار چيزی نيارست گفت

همی داشت آن انده اندر نهفت

چو بشنيد شيرويه چندی گريست

از آن پس نگهبان فرستاد بيست

بدان تا زن و کودکانشان نگاه

بدارد پس از مرگ آن کشته شاه

شد آن پادشاهی و چندان سپاه

بزرگی و مردی و آن دستگاه

که کس را ز شاهنشهان آن نبود

نه از نامداران پيشين شنود

يکی گشت با آنک نانی فراخ

نيابد نبيند برو بوم و کاخ

خردمند گويد نيارد بها

هر آنکس که ايمن شد از اژدها

جهان رامخوان جز دلاور نهنگ

بخايد به دندان چو گيرد به چنگ

سرآمد کنون کار پرويز شاه

شد آن نامور تخت و گنج و سپاه

چو آوردم اين روز خسرو ببن

ز شيروی و شيرين گشايم سخن

چو پنجاه و سه روز بگذشت زين

که شد کشته آن شاه با آفرين

به شيرين فرستاد شيروی کس

که ای نره جادوی بی دست رس

همه جادويی دانی و بدخويی

به ايران گنکار ترکس تويی

به تنبل همی داشتی شاه را

به چاره فرود آوری ماه را

بترس ای گنهکار و نزد من آی

به ايوان چنين شاد و ايمن مپای

برآشفت شيرين ز پيغام او

وزان پرگنه زشت دشنام او

چنين گفت کنکس که خون پدر

بريزد مباداش بالا وبر

نبينم من آن بدکنش راز دور

نه هنگام ماتم نه هنگام سور

دبيری بياورد انده بری

همان ساخته پهلوی دفتری

بدان مرد داننده اندرز کرد

همه خواسته پيش او ارز کرد

همی داشت لختی به صندوق زهر

که زهرش نبايست جستن به شهر

همی داشت آن زهر با خويشتن

همی دوخت سرو چمن را کفن

فرستاد پاسخ به شيروی باز

که ای تاجور شاه گردن فراز

سخنها که گفتی تو برگست و باد

دل و جان آن بدکنش پست باد

کجا در جهان جادويی جز بنام

شنو دست و بو دست زان شادکام

وگر شاه ازين رسم و اندازه بود

که رای وی از جادوی تازه بود

که جادو بدی کس به مشکوی شاه

به ديده به ديدی همان روی شاه

مرا از پی فرخی داشتی

که شبگير چون چشم بگماشتی

ز مشکوی زرين مرا خواستی

به ديدار من جان بياراستی

ز گفتار چونين سخن شرم دار

چه بندی سخن کژ بر شهريار

ز دادار نيکی دهش ياد کن

به پيش کس اندر مگو اين سخن

ببردند پاسخ به نزديک شاه

بر آشفت شيروی زان بيگناه

چنين گفت کز آمدن چاره نيست

چو تو در زمانه سخن خواره نيست

چو بشنيد شيرين پراز درد شد

بپيچيد و رنگ رخش زرد شد

چنين داد پاسخ که نزد تو من

نيايم مگر با يکی انجمن

که باشند پيش تو دانندگان

جهانديده و چيز خوانندگان

فرستاد شيروی پنجاه مرد

بياورد داننده و سالخورد

وزان پس بشيرين فرستاد کس

که برخيز و پيش آی و گفتار بس

چو شيرين شنيد آن کبود و سياه

بپوشيد و آمد به نزديک شاه

بشد تيز تا گلشن شادگان

که با جای گوينده آزادگان

نشست از پس پرده يی پادشا

چناچون بود مردم پارسا

به نزديک او کس فرستاد شاه

که از سوک خسرو برآمد دو ماه

کنون جفت من باش تا برخوری

بدان تا سوی کهتری ننگری

بدارم تو را هم بسان پدر

وزان نيز نامی تر و خو بتر

بدو گفت شيرين که دادم نخست

بده وانگهی جان من پيش تست

وزان پس نياسايم از پاسخت

ز فرمان و رای و دل فرخت

بدان گشت شيروی همداستان

که برگويد آن خوب رخ داستان

زن مهتر از پرده آواز داد

که ای شاه پيروز بادی و شاد

تو گفتی که من بد تن و جادوام

ز پا کی و از راستی يک سوام

بدو گفت که شيرويه بود اين چنين

ز تيزی جوانان نگيرند کين

چنين گفت شيرين به آزادگان

که بودند در گلشن شادگان

چه ديديد ازمن شما از بدی

ز تاری و کژی و نابخردی

بسی سال بانوی ايران بدم

بهر کار پشت دليران بدم

نجستم هميشه جز از راستی

ز من دور بد کژی وکاستی

بسی کس به گفتار من شهر يافت

ز هر گونه يی از جهان بهر يافت

به ايران که ديد از بنه سايه ام

وگر سايه ی تاج و پيرايه ام

بگويد هر آنکس که ديد و شنيد

همه کار ازين پاسخ آمد پديد

بزرگان که بودند در پيش شاه

ز شيرين به خوبی نمودند راه

که چون او زنی نيست اندر جهان

چه در آشکار و چه اندر نهان

چنين گفت شيرين که ای مهتران

جهان گشته و کار ديده سران

بسه چيز باشد زنان رابهی

که باشند زيبای گاه مهی

يکی آنک باشرم و باخواستست

که جفتش بدو خانه آراستست

دگرآنک فرخ پسر زايد او

ز شوی خجسته بيفزايد او

سه ديگر که بالا و رويش بود

به پوشيدگی نيز مويش بود

بدان گه که من جفت خسرو بدم

به پيوستگی در جهان نو بدم

چو بی کام و بی دل بيامد ز روم

نشستن نبود اندرين مرز و بوم

از آن پس بران کامگاری رسيد

که کس در جهان آن نديد و شنيد

وزو نيز فرزند بودم چهار

بديشان چنان شاد بد شهريار

چو نستود و چون شهريار و فرود

چو مردان شه آن تاج چرخ کبود

ز جم و فريدون چو ايشان نزاد

زبانم مباد ار بپيچم ز داد

بگفت اين و بگشاد چادر ز روی

همه روی ماه و همه پشت موی

سه ديگر چنين است رويم که هست

يکی گر دروغست بنمای دست

مرا از هنر موی بد در نهان

که آن رانديدی کس اندر جهان

نمودم همه پيشت اين جادويی

نه از تنبل و مکر وز بدخويی

نه کس موی من پيش ازين ديده بود

نه از مهتران نيز بشنيده بود

ز ديدار پيران فرو ماندند

خيو زير لبها برافشاندند

چو شيروی رخسار شيرين بديد

روان نهانش ز تن برپريد

ورا گفت جز تو نبايد کسم

چو تو جفت يابم به ايران بسم

زن خوب رخ پاسخش داد باز

که از شاه ايران نيم بی نياز

سه حاجت بخواهم چو فرمان دهی

که بر تو بماناد شاهنشهی

بدو گفت شيروی جانم توراست

دگر آرزو هرچ خواهی رواست

بدو گفت شيرين که هر خواسته

که بودم بدين کشور آراسته

ازين پس يکايک سپاری به من

همه پيش اين نامور انجمن

بدين نامه اندر نهی خط خويش

که بيزارم از چيز او کم و بيش

بکرد آنچ فرمود شيروی زود

زن از آرزوها چو پاسخ شنود

به راه آمد از گلشن شادگان

ز پيش بزرگان و آزادگان

به خانه شد و بنده آزاد کرد

بدان خواسته بنده را شاد کرد

دگر هرچ بودش به درويش داد

بدان کو ورا خويش بد بيش داد

ببخشيد چندی به آتشکده

چه برجای و روز و جشن سده

دگر بر کنامی که ويران شدست

رباطی که آرام شيران بدست

به مزد جهاندار خسرو بداد

به نيکی روان ورا کرد شاد

بيامد بدان باغ و بگشاد روی

نشست از بر خاک بی رنگ و بوی

همه بندگان را بر خويش خواند

مران هر يکی رابه خوبی نشاند

چنين گفت زان پس به بانگ بلند

که هرکس که هست از شما ارجمند

همه گوش داريد گفتار من

نبيند کسی نيز ديدار من

مگوييد يک سر جز از راستی

نيايد ز دانندگان کاستی

که زان پس که من نزد خسرو شدم

به مشکوی زرين او نوشدم

سر بانوان بودم و فر شاه

از آن پس چو پيدا شد از من گناه

نبايد سخن هيچ گفتن بروی

چه روی آيد اندر زنی چاره جوی

همه يکسر از جای برخاستند

زبانها به پاسخ بياراستند

که ای نامور بانوی بانوان

سخن گوی و دانا و روشن روان

به يزدان که هرگز تو راکس نديد

نه نيز از پس پرده آوا شنيد

همانا ز هنگام هوشنگ باز

چو تو نيز ننشست بر تخت ناز

همه خادمان و پرستندگان

جهانجوی و بيدار دل بندگان

به آواز گفتند کای سرفراز

ستوده به چين و به روم و طراز

که يارد سخن گفتن از تو به بد

بدی کردن از روی تو کی سزد

چنين گفت شيرين که اين بدکنش

که چرخ بلندش کند سرزنش

پدر را بکشت از پی تاج و تخت

کزين پس مبيناد شادی و بخت

مگر مرگ را پيش ديوار کرد

که جان پدر را به تن خوار کرد

پيامی فرستاد نزديک من

که تاريک شد جان باريک من

بدان گفتم اين بد که من زنده ام

جهان آفرين را پرستنده ام

پديدار کردم همه راه خويش

پراز درد بودم ز بدخواه خويش

پس از مرگ من بر سر انجمن

زبانش مگر بد سرايد ز من

ز گفتار او ويژه گريان شدند

هم از درد پرويز بريان شدند

برفتند گويندگان نزد شاه

شنيده به گفتند زان بی گناه

بپرسيد شيروی کای نيک خوی

سه ديگر چه چيز آمدت آرزوی

فرستاد شيرين به شيروی کس

که اکنون يکی آرزو ماند و بس

گشايم در دخمه ی شاه باز

به ديدار او آمدستم نياز

چنين گفت شيروی کاين هم رواست

بديدار آن مهتر او پادشاست

نگهبان در دخمه را باز کرد

زن پارسا مويه آغاز کرد

بشد چهر بر چهر خسرو نهاد

گذشته سخنها برو کرد ياد

هم آنگه زهر هلاهل بخورد

ز شيرين روانش برآورد گرد

نشسته بر شاه پوشيده روی

به تن بريکی جامه کافور بوی

به ديوار پشتش نهاد و بمرد

بمرد و ز گيتی نشانش ببرد

چو بشنيد شيروی بيمار گشت

ز ديدار او پر ز تيمار گشت

بفرمود تا دخمه ديگر کنند

ز مشک وز کافورش افسر کنند

در دخمه ی شاه کرد استوار

برين بر نيامد بسی روزگار

که شيروی را زهر دادند نيز

جهان را ز شاهان پرآمد قفيز

به شومی بزاد و به شومی بمرد

همان تخت شاهی پسر را سپرد

کسی پادشاهی کند هفت ماه

بهشتم ز کافور يابد کلاه

به گيتی بهی بهتر از گاه نيست

بدی بتر از عمر کوتاه نيست

کنون پادشاهی شاه اردشير

بگويم که پيش آمدم ناگزير

شاهنامه » پادشاهی خسرو پرویز

پادشاهی خسرو پرویز

چوگستهم وبندوی به آذرگشسپ

فگندند مردی سبک بر دو اسپ

که در شب به نزديک خسرو شود

از ايران به آگاهی نو شود

فرستاده آمد بر شاه نو

گذشته شبی تيره از ماه نو

ز آشوب بغداد گفت آنچ ديد

جوان شد چو برگ گل شنبليد

چنين گفت هرکو زراه خرد

بتيزی ز بی دانشی بگذرد

نترسد ز کردار چرخ بلند

شود زندگانيش ناسودمند

گراين بد که گفتی خوش آمد مرا

خور و خواب در آتش آمد مرا

وليکن پدر چون به خون آخت دست

از ايران نکردم سران نشست

هم او را کنون چون يکی بنده ام

سخن هرچ گويد نيوشنده ام

هم اندر زمان داغ دل با سپاه

بکردار آتش بيامد ز راه

سپاهی بد از بردع و اردبيل

همی رفت با نامور خيل خيل

از ارمينيه نيز چندی سپاه

همی تاخت چون باد با پور شاه

چوآمد ببغداد زو آگهی

که آمد خريدار تخت مهی

همه شهر ز آگاهی آرام يافت

جهانجوی از آرامشان کام يافت

پذيره شدندش بزرگان شهر

کسی را که از مهتری بود بهر

نهادند بر پيشگه تخت عاج

همان طوق زرين وپرمايه تاج

بشهر اندرون رفت خسرو بدرد

بنزد پدر رفت با بادسرد

چه جوييم زين گنبد تيزگرد

که هرگز نياسايد از کارکرد

يکی راهمی تاج شاهی دهد

يکی را بدريا بماهی دهد

يکی را برهنه سروپای و سفت

نه آرام و خواب و نه جای نهفت

يکی را دهد توشه ی شهد و شير

بپوشد بديبا و خز و حرير

سرانجام هردو بخاک اندرند

بتارک بدام هلاک اندرند

اگر خود نزادی خردمند مرد

نديدی ز گيتی چنين گرم و سرد

نديدی جهان ازبنه به بدی

اگر که بدی مرد اگر مه بدی

کنون رنج در کارخسرو بريم

بخواننده آگاهی نو بريم

چو خسرو نشست از برتخت زر

برفتند هرکس که بودش هنر

گرانمايگان را همه خواندند

بر آن تاج نو گوهر افشاندند

به موبد چنين گفت کاين تاج وتخت

نيابد مگر مردم نيک بخت

مبادا مرا پيشه جز راستی

که بيدادی آرد همه کاستی

ابا هرکسی رای ما آشتيست

ز پيکار کردن سرماتهيست

ز يزدان پذيرفتم اين تخت نو

همين روشن و مايه وربخت نو

شما نيز دلها بفرمان دهيد

بهرکار بر ما سپاسی نهيد

از آزردن مردم پارسا

و ديگر کشيدن سر از پادشا

سوم دور بودن ز چيز کسان

که دودش بود سوی آنکس رسان

که درگاه و بی گه کسی رابسوخت

ببی مايه چيزی دلش برفروخت

دگر هرچ در مردمی در خورد

مر آن را پذيرنده باشد خرد

نباشد مرا باکسی داوری

اگر تاج جويد گر انگشتری

کرا گوهر تن بود با نژاد

نگويد سخن با کسی جز بداد

نباشد شما را جز از ايمنی

نيازد بکردار آهرمنی

هرآنکس که بشنيد گفتار شاه

همی آفرين خواند برتاج و گاه

برفتند شاد از بر تخت او

بسی آفرين بود بر بخت او

سپهبد فرود آمد از تخت شاد

همه شب ز هرمز همی کرد ياد

چو پنهان شد آن چادر آبنوس

بگوش آمد از دوربانگ خروش

جهانگير شد تابنزد پدر

نهانش پر ازدرد وخسته جگر

چو ديدش بناليد و بردش نماز

همی بود پيشش زمانی دراز

بدو گفت کای شاه نابختيار

ز نوشين روان در جهان يادگار

تو دانی که گر بودمی پشت تو

بسوزن نخستی سر انگشت تو

نگر تا چه فرمايی اکنون مرا

غم آمد تو را دل پر از خون مرا

گر ای دون که فرمان دهی بر درت

يکی بنده ام پاسبان سرت

نجويم کلاه و نخواهم سپاه

ببرم سرخويش در پيش شاه

بدو گفت هر مزد ای پرخرد

همين روز سختی ز من بگذرد

مرا نزد تو آرزو بد سه چيز

برين بر فزونی نخواهيم نيز

يکی آنک شبگير هر بامداد

کنی گوش ما را به آواز شاد

و ديگر سواری ز گردنکشان

که از رزم ديرينه دارد نشان

بر من فرستی که از کارزار

سخن گويد و کرده باشد شکار

دگر آنک داننده مرد کهن

که از شهرياران گزارد سخن

نوشته يکی دفتر آرد مرا

بدان درد و سختی سرآرد مرا

سيم آرزوی آنک خال تواند

پرستنده و ناهمال تواند

نبينند زين پس جهان را بچشم

بريشان برانی برين سوک خشم

بدو گفت خسرو که ای شهريار

مباد آنک برچشم تو سوکوار

نباشد و گرچه بود درنهان

که بدخواه تو دور بادازجهان

وليکن نگه کن بروشن روان

که بهرام چو بينه شد پهلوان

سپاهست با او فزون از شمار

سواران و گردان خنجرگزار

اگر ما بگستهم يازيم دست

بگيتی نيابيم جای نشست

دگر آنک باشد دبير کهن

که برشاه خواند گذشته سخن

سواری که پرورده باشد برزم

بداند همان نيز آيين بزم

ازين هر زمان نو فرستم يکی

تو با درد پژمان مباش اندکی

مدان اين زگستهم کاين ايزديست

ز گفتار و کردار نابخرديست

دل تو بدين درد خرسند باد

همان با خرد نيز پيوند باد

بگفت اين و گريان بيامد زپيش

نکرد آشکارا بکس راز خويش

پسر مهربان تر بد از شهريار

بدين داستان زد يکی هوشيار

که يار زبان چرب و شيرين سخن

که از پير نستوه گشته کهن

هنرمند گر مردم بی هنر

بفرجام هم خاک دارد ببر

چوبشنيد بهرام کز روزگار

چه آمد بران نامور شهريار

نهادند بر چشم روشنش داغ

بمرد آن چراغ دو نرگس بباغ

پسر برنشست از بر تخت اوی

بپا اندر آمد سر وبخت اوی

ازان ماند بهرام اندر شگفت

بپژمرد وانديشه اندر گرفت

بفرمود تا کوس بيرون برند

درفش بزرگی به هامون برند

بنه برنهاد وسپه برنشست

بپيکار خسرو ميان را ببست

سپاهی بکردار کوه روان

همی راند گستاخ تا نهروان

چوآگاه شد خسرو از کاراوی

غمی گشت زان تيز بازار اوی

فرستاد بيدار کارآگهان

که تا بازجويند کارجهان

به کارآگهان گفت راز ازنخست

زلشکر همی کرد بايد درست

که بااو يکی اند لشکر به جنگ

وگر گردد اين کار ما با درنگ

دگر آنک بهرام در قلبگاه

بود بيشتر گر ميان سپاه

چگونه نشيند بهنگام بار

برفتن کند هيچ رای شکار

برفتند کارآگهان از درش

نبود آگه از کار وز لشکرش

چو رفتند و ديدند و بازآمدند

نهانی بر او فراز آمدند

که لشکر بهرکار با اويکيست

اگر نامدارست وگر کودکيست

هرانگه که لشکر براند به راه

بود يک زمان در ميان سپاه

زمانی شود بر سوی ميمنه

گهی بر چپ و گاه سوی بنه

همه مردم خويش دارد براز

ببيگانگانشان نيايد نياز

بکردار شاهان نشيند ببار

همان در در و دشت جويد شکار

چواز رزم شاهان نراند همی

همه دفتر دمنه خواهد همی

چنين گفت خسرو بدستور خويش

که کاری درازست ما را به پيش

چو بهرام بر دشمن اسپ افکند

بدريا دل اژدها بشکند

دگر آنک آيين شاهنشهان

بياموخت از شهريار جهان

سيم کش کليله است ودمنه وزير

چون او رای زن کس ندارد دبير

ازان پس ببندوی و گستهم گفت

که ما با غم و رنج گشتيم جفت

چوگردوی و شاپور و چون انديان

سپهدار ارمينيه رادمان

نشستند با شاه ايران براز

بزرگان فرزانه رزمساز

چنين گفت خسرو بدان مهتران

که ای سرفرازان و جنگ آوران

هرآن مغز کو را خرد روشنست

زدانش يکی بر تنش جوشنست

کس آنرا نبرد مگر تيغ مرگ

شود موم ازان زخم پولاد ترگ

کنون من بسال ازشما کهترم

برای جوانی جهان نسپرم

بگوييد تا چاره ی کارچيست

بران خستگيها پرآزار کيست

بدو گفت موبد انوشه بدی

همه مغز را فر وتوشه بدی

چوپيدا شد اين راز گردنده دهر

خرد را ببخشيد بر چاربهر

چونيمی ازو بهره ی پادشاست

که فر و خرد پادشا را سزاست

دگر بهره ی مردم پارسا

سديگر پرستنده پادشا

چو نزديک باشد بشاه جهان

خرد خويشتن زو ندارد نهان

کنون از خرد پاره يی ماند خرد

که دانا ورا بهر دهقان شمرد

خرد نيست با مردم ناسپاس

نه آنرا که او نيست يزدان شناس

اگر بشنود شهريار اين سخن

که گفتست بيدار مرد کهن

بدو گفت شاه اين سخن گر بزر

نويسم جز اين نيست آيين و فر

سخن گفتن موبدان گوهرست

مرا در دل انديشه ديگرست

که چون اين دو لشکر برابر شود

سر نيزه ها بر دو پيکر شود

نباشد مرا ننگ کز قلبگاه

برانم شوم پيش او بی سپاه

بخوانم به آواز بهرام را

سپهدار بدنام خودکام را

يکی ز آشتی روی بنمايمش

نوازمش بسيار و بستايمش

اگر خود پذيرد سخن به بود

که چون او بدرگاه برکه بود

وگر جنگ جويد منم جنگ جوی

سپه را بروی اندر آريم روی

همه کاردانان بدين داستان

کجا گفت گشتند همداستان

بزرگان برو آفرين خواندند

ورا شهريار زمين خواندند

همی گفت هرکس که ای شهريار

زتو دور بادا بد روزگار

تو را باد پيروزی و فرهی

بزرگی و ديهيم شاهنشهی

چنين گفت خسرو که اين باد وبس

شکست و جدايی مبيناد کس

سپه را ز بغداد بيرون کشيد

سراپرده ی نور به هامون کشيد

دو لشکر چو تنگ اندر آمد به راه

ازان روسپهبد وزين روی شاه

چوشمع جهان شد بخم اندرون

بيفشاند زلف شب تيره گون

طلايه بيامد زهردوسپاه

که دارد زبدخواه خود را نگاه

چو از خنجر روز بگريخت شب

همی تاخت سوزان دل وخشک لب

تبيره برآمد زهر دو سرای

بدان رزم خورشيد بد رهنمای

بگستهم وبندوی فرمود شاه

که تا برنهادند زآهن کلاه

چنين با بزرگان روشن روان

همی راند تا چشمه ی نهروان

طلايه ببهرام شد ناگزير

که آمد سپه بر دو پرتاب تير

چوبشنيد بهرام لشکر براند

جهانديدگان را برخويش خواند

نشست از برابلق مشک دم

خنيده سرافراز رويينه سم

سليحش يکی هندوی تيغ بود

که درزخم چون آتش ميغ بود

چوبرق درفشان همی راند اسپ

بدست چپش ريمن آذرگشسپ

چو آيينه گشسپ ويلان سينه نيز

برفتند پرکينه و پرستيز

سه ترک دلاور ز خاقانيان

بران کين بهرام بسته ميان

پذيرفته هر سه که چون روی شاه

ببينيم دور ازميان سپاه

اگربسته گرکشته اورابرت

بياريم و آسوده شد لشکرت

زيک روی خسرو دگر پهلوان

ميان اندرون نهروان روان

نظاره بران از دو رويه سپاه

که تا پهلوان چون رود نزد شاه

رسيدند بهرام و خسرو بهم

گشاده يکی روی و ديگر دژم

نشسته جهاندار بر خنگ عاج

فريدون يل بود با فر وتاج

زديبای زربفت چينی قبای

چو گردوی پيش اندرون رهنمای

چو بندوی و گستهم بردست شاه

چو خراد برزين زرين کلاه

هه غرقه در آهن و سيم و زر

نه ياقوت پيدانه زرين کمر

چو بهرام روی شهنشاه ديد

شد از خشم رنگ رخش ناپديد

ازان پس چنين گفت با سرکشان

که اين روسپی زاده ی بدنشان

زپستی و کندی بمردی رسيد

توانگر شد و رزمگه برکشيد

بياموخت آيين شاهنشهان

بزودی سرآرم بدو برجهان

ببينيد لشکرش راسر به سر

که تا کيست زيشان يکی نامور

سواری نبينم همی رزم جوی

که بامن بروی اندر آرند روی

ببيند کنون کار مردان مرد

تگ اسپ وشمشير وگرز نبرد

همان زخم گوپال وباران تير

خروش يلان بر ده ودار وگير

ندارد بوردگه پيل پای

چومن با سپاه اندر آيم زجای

ز آواز من کوه ريزان شود

هژبر دلاور گريزان شود

بخنجر بدريا بر افسون کنيم

بيابان سراسر پرازخون کنيم

بگفت و برانگيخت ابلق زجای

توگفتی شد آن باره پران همای

يکی تنگ آورد گاهی گرفت

بدو مانده بد لشکر اندر شگفت

ز آورد گه شد سوی نهروان

همی بود بر پيش فرخ جوان

تنی چند با او ز ايرانيان

همه بسته برجنگ خسرو ميان

چنين گفت خسرو که ای سرکشان

ز بهرام چوبين که دارد نشان

بدو گفت گردوی کای شهريار

نگه کن بران مرد ابلق سوار

قبايش سپيد و حمايل سياه

همی راند ابلق ميان سپاه

جهاندار چون ديد بهرام را

بدانستش آغاز و فرجام را

چنين گفت کان دودگون دراز

نشسته بران ابلق سرفراز

بدو گفت گردوی که آری همان

نبردست هرگز به نيکی گمان

چنين گفت کز پهلو کوژپشت

بپرسی سخن پاسخ آرد درشت

همان خوک بينی و خوابيده چشم

دل آگنده دارد تو گويی بخشم

بديده نديدی مر او را بدست

کجا در جهان دشمن ايزدست

نبينم همی در سرش کهتری

نيابد کس او را بفرمانبری

ازان پس به بندوی و گستهم گفت

که بگشايم اين داستان از نهفت

که گر خر نيايد به نزديک بار

توبار گران را بنزد خر آر

چو بفريفت چوبينه را نره ديو

کجا بيند او راه گيهان خديو

هرآن دل که از آز شد دردمند

نيايدش کار بزرگان پسند

جز از جنگ چو بينه را رای نيست

به دل ش اندرون داد را جای نيست

چوبر جنگ رفتن بسی شد سخن

نگه کرد بايد ز سر تا ببن

که داندکه در جنگ پيروز کيست

بدان سردگر لشکر افروز کيست

برين گونه آراسته لشکری

بپرخاش بهرام يل مهتری

دژاگاه مردی چو ديو سترگ

سپاهی بکردار درنده گرگ

گر ای دون که باشيم همداستان

نباشد مرا ننگ زين داستان

بپرسش يکی پيش دستی کنم

ازان به که در جنگ سستی کنم

اگر زو بر اندازه يابم سخن

نوآيين بديهاش گردد کهن

زگيتی يکی گوشه اورا دهم

سپاسی ز دادن بدو برنهم

همه آشتی گردد اين جنگ ما

برين رزمگه جستن آهنگ ما

مرا ز آشتی سودمندی بود

خرد بی گمان تاج بندی بود

چو بازارگانی کند پادشا

ازو شاد باشد دل پارسا

بدو گفت گستهم کای شهريار

انوشه بدی تا بود روزگار

همی گوهر افشانی اندر سخن

تو داناتری هرچ بايد بکن

تو پردادی و بنده بيدادگر

توپرمغزی و او پر از باد سر

چوبشنيد خسرو بپيمود راه

خرامان بيامد به پيش سپاه

بپرسيد بهرام يل را ز دور

همی جست هنگامه ی رزم سور

ببهرام گفت ای سرافراز مرد

چگونست کارت به دشت نبرد

تودرگاه را همچو پيرايه ای

همان تخت وديهيم را مايه ای

ستون سپاهی بهنگام رزم

چوشمع درخشنده هنگام بزم

جهانجوی گردی و يزدان پرست

مداراد دارنده باز از تودست

سگاليده ام روزگار تو را

بخوبی بسيجيده کارتو را

تو را با سپاه تو مهمان کنم

زديدار تو رامش جان کنم

سپهدار ايرانت خوانم بداد

کنم آفريننده را بر تو ياد

سخنهاش بشنيد بهرام گرد

عنان باره ی تيزتگ را سپرد

هم از پشت آن باره بردش نماز

همی بود پيشش زمانی دراز

چنين داد پاسخ مر ابلق سوار

که من خرمم شاد وبه روزگار

تو را روزگار بزرگی مباد

نه بيداد دانی ز شاهی نه داد

الان شاه چون شهرياری کند

ورا مرد بدبخت ياری کند

تو را روزگاری سگاليده ام

بنوی کمنديت ماليده ام

بزودی يکی دار سازم بلند

دو دستت ببندم بخم کمند

بياويزمت زان سزاوار دار

ببينی ز من تلخی روزگار

چو خسرو ز بهرام پاسخ شنيد

برخساره شد چون گل شنبليد

چنين داد پاسخ که ای ناسپاس

نگويد چنين مرد يزدان شناس

چو مهمان بخوان توآيد ز دور

تو دشنام سازی بهنگام سور

نه آيين شاهان بود زين نشان

نه آن سواران گردنکشان

نه تازی چنين کرد ونه پارسی

اگر بشمری سال صدبار سی

ازين ننگ دارد خردمند مرد

بگرد در ناسپاسی مگرد

چو مهمانت آواز فرخ دهد

برين گونه بر ديو پاسخ دهد

بترسم که روز بد آيدت پيش

که سرگشته بينمت بر رای خويش

تو را چاره بر دست آن پادشاست

که زندست جاويد وفرانرواست

گنهکار يزدانی وناسپاس

تن اندر نکوهش دل اندر هراس

مرا چون الان شاه خوانی همی

زگوهر بيک سوم دانی همی

مگر ناسزايم بشاهنشهی

نزيباست برمن کلاه مهی

چون کسری نيا وچوهرمز پدر

کرا دانی ازمن سزاوارتر

ورا گفت بهرام کای بدنشان

به گفتار و کردار چون بيهشان

نخستين ز مهمان گشادی سخن

سرشتت بدوداستانت کهن

تو را با سخنهای شاهان چه کار

نه فرزانه مردی نه جنگی سوار

الان شاه بودی کنون کهتری

هم ازبنده ی بندگان کمتری

گنه کارتر کس توی درجهان

نه شاهی نه زيباسری ازمهان

بشاهی مرا خواندند آفرين

نمانم که پی برنهی برزمين

دگرآنک گفتی که بداختری

نزيبد تو را شاهی و مهتری

ازان گفتم ای ناسزاوار شاه

که هرگز مبادی تو درپيش گاه

که ايرانيان بر تو بر دشمنند

بکوشند و بيخت زبن برکنند

بدرند بر تنت بر پوست ورگ

سپارند پس استخوانت بسگ

بدو گفت خسرو ک های بدکنش

چراگتشه ای تند وبرتر منش

که آهوست بر مرد گفتار زشت

تو را اندر آغاز بود اين سرشت

ز مغز تو بگسست روشن خرد

خنک نامور کو خرد پرودرد

هرآن ديو کايد زمانش فراز

زبانش به گفتار گردد دراز

نخواهم که چون تو يکی پهلوان

بتندی تبه گردد و ناتوان

سزد گر ز دل خشم بيرون کنی

نجوشی وبر تيزی افسون کنی

ز دارنده ی دادگر يادکن

خرد را بدين ياد بنياد کن

يکی کوه داری بزير اندورن

که گر بنگری برتر از بيستون

گر از تو يکی شهريار آمدی

مغيلان بی بر ببار آمدی

تو را دل پرانديشه مهتريست

ببينيم تا رای يزدان بچيست

ندانم که آمختت اين بد تنی

تو را با چنين کيش آهرمنی

هران کاين سخن با تو گويد همی

به گفتار مرگ تو جويد همی

بگفت وفرود آمد از خنگ عاج

ز سر بر گرفت آن بهاگير تاج

بناليد و سر سوی خورشيد کرد

زيزدان دلش پرزاميد کرد

چنين گفت کای روشن دادگر

درخت اميد از تو آيد ببر

تو دانی که بر پيش اين بنده کيست

کزين ننگ بر تاج بايد گريست

وزانجا سبک شد بجای نماز

همی گفت با داور پاک راز

گر اين پادشاهی زتخم کيان

بخواهد شدن تا نبندم ميان

پرستنده باشم بتشکده

نخواهم خورش جز زشير دده

ندارم به گنج اندرون زر وسيم

بگاه پرستش بپوشم گليم

گر ای دون که اين پادشاهی مراست

پرستنده و ايمن و داد و راست

تو پيروز گردان سپاه مرا

به بنده مده تاج وگاه مرا

اگرکام دل يابم اين تاج واسپ

بيارم دمان پيش آذرگشسپ

همين ياره وطوق واين گوشوار

همين جامه ی زر گوهرنگار

همان نيزده بدره دينار زرد

فشانم برين گنبد لاژورد

پرستندگان رادهم ده هزار

درم چون شوم برجهان شهريار

زبهراميان هرک گردد اسير

به پيش من آرد کسی دستگير

پرستنده فرخ آتش کنم

دل موبد و هيربد خوش کنم

بگفت اين وز خاک برپای خاست

ستمديده گوينده ی بود راست

زجای نيايش بيامد چوگرد

به بهرام چوبينه آواز کرد

که ای دوزخی بنده ی ديو نر

خرد دور و دور از تو آيين وفر

ستمگاره ديويست با خشم و زور

کزين گونه چشم تو را کرد کور

بجای خرد خشم و کين يافتی

زديوان کنون آفرين يافتی

تو را خارستان شارستانی نمود

يکی دوزخی بوستانی نمود

چراغ خرد پيش چشمت بمرد

زجان و دلت روشنايی ببرد

نبودست جز جادوی پرفريب

که اندر بلندی نمودت نشيب

بشاخی همی يازی امروز دست

که برگش بود زهر وبارش کبست

نجستست هرگز تبار تواين

نباشد بجوينده بر آفرين

تو را ايزد اين فر و برزت نداد

نياری ز گرگين ميلاد ياد

ايا مرد بدبخت وبيدادگر

بنابودنيها گمانی مبر

که خرچنگ رانيست پرعقاب

نپرد عقاب از بر آفتاب

به يزدان پاک وبتخت وکلاه

که گر من بيابم تو را بی سپاه

اگر برزنم بر تو برباد سرد

ندارمت رنجه زگرد نبرد

سخنها شنيديم چندی درشت

به پيروزگر بازهشتيم پشت

اگر من سزاوار شاهی نيم

مبادا که در زير دستی زيم

چنين پاسخش داد بهرام باز

که ای بی خرد ريمن ديوساز

پدرت آن جهاندار دين دوست مرد

که هرگز نزد برکسی باد سرد

چنو مرد را ارج نشناختی

بخواری زتخت اندرانداختی

پس او جهاندار خواهی بدن

خردمند و بيدار خواهی بدن

تو ناپاکی و دشمن ايزدی

نبينی زنيکی دهش جزبدی

گر ای دون که هرمزد بيداد بود

زمان و زمين زو بفرياد بود

تو فرزند اويی نباشد سزا

به ايران و توران شده پادشا

تو را زندگانی نبايد نه تخت

يکی دخمه يی بس که دوری زبخت

هم ان کين هرمز کنم خواستار

دگرکاندر ايران منم شهريار

کنون تازه کن برمن اين داستان

که از راستان گشت همداستان

که تو داغ بر چشم شاهان نهی

کسی کو نهد نيز فرمان دهی

ازان پس بيابی که شاهی مراست

ز خورشيد تا برج ماهی مراست

بدو گفت خسرو که هرگز مباد

که باشد بدرد پدر بنده شاد

نوشته چنين بود وبود آنچ بود

سخن بر سخن چند بايد فزود

تو شاهی همی سازی از خويشتن

که گر مرگت آيد نيابی کفن

بدين اسپ و برگستوان کسان

يکی خسروی برزو نارسان

نه خان و نه مان و نه بوم ونژاد

يکی شهرياری ميان پر زباد

بدين لشکر و چيز ونامی دروغ

نگيری بر تخت شاهی فروغ

زتو پيش بودند کنداوران

جهانجوی و با گرزهای گران

نجستند شاهی که کهتر بدند

نه اندر خور تخت و افسر بدند

همی هرزمان سرفرازی بخشم

همی آب خشم اندرآری بچشم

بجوشد همی برتنت بدگمان

زمانه بخشم آردت هر زمان

جهاندار شاهی ز داد آفريد

دگر از هنر وز نژاد آفريد

بدان کس دهد کو سزاوارتر

خرددارتر هم بی آزارتر

الان شاه ما را پدر کرده بود

کجا برمن ازکارت آزرده بود

کنون ايزدم داد شاهنشهی

بزرگی و تخت و کلاه مهی

پذيرفتم اين از خدای جهان

شناسنده آشکار ونهان

بدستوری هرمز شهريار

کجا داشت تاج پدر يادگار

ازان نامور پر هنر بخردان

بزرگان وکارآزموده ردان

بدان دين که آورده بود از بهشت

خرديافته پيرسر زردهشت

که پيغمبر آمد بلهراسپ داد

پذيرفت زان پس بگشتاسپ داد

هرآنکس که ما را نمودست رنج

دگر آنک ازو يافتستيم گنج

همه يکسر اندر پناه منند

اگر دشمن ار نيک خواه منند

همه بر زن وزاده بر پادشا

نخوانيم کس را مگر پارسا

ز شهری که ويران شداندر جهان

بجايی که درويش باشد نهان

توانگر کمن مرد درويش را

پراگنده و مردم خويش را

همه خارستانها کنم چون بهشت

پر از مردم و چارپايان وکشت

بمانم يکی خوبی اندر جهان

که نامم پس از مرگ نبود نهان

بياييم و دل را تو رازو کنيم

بسنجيم ونيرو ببازو کنيم

چو هرمز جهاندار وباداد بود

زمين و زمانه بدو شاد بود

پسر بی گمان از پدر تخت يافت

کلاه و کمر يافت و هم بخت يافت

تو ای پرگناه فريبنده مرد

که جستی نخستين ز هرمز نبرد

نبد هيچ بد جز بفرمان تو

وگر تنبل و مکر ودستان تو

گر ايزد بخواهد من از کين شاه

کنم بر تو خورشيد روشن سياه

کنون تاج را درخور کار کيست

چو من ناسزايم سزاوار کيست

بدو گفت بهرام کای مرد گرد

سزا آن بود کز تو شاهی ببرد

چو از دخت بابک بزاد اردشير

که اشکانيان را بدی دار وگير

نه چون اردشير اردوان را بکشت

بنيرو شد و تختش آمد بمشت

کنون سال چون پانصد برگذشت

سر تاج ساسانيان سرد گشت

کنون تخت و ديهيم را روز ماست

سرو کار با بخت پيروز ماست

چو بينيم چهر تو وبخت تو

سپاه وکلاه تو وتخت تو

بيازم بدين کار ساسانيان

چوآشفته شيری که گردد ژيان

زدفتر همه نامشان بسترم

سر تخت ساسانيان بسپرم

بزرگی مر اشکانيان را سزاست

اگر بشنود مرد داننده راست

چنين پاسخ آورد خسرو بدوی

که ای بيهده مرد پيکار جوی

اگر پادشاهی زتخم کيان

بخواهد شدن تو کيی درجهان

همه رازيان از بنه خود کنيد

دو رويند وز مردمی برچيند

نخست از ری آمد سپاه اندکی

که شد با سپاه سکندر يکی

ميان را ببستند با روميان

گرفتند ناگاه تخت کيان

ز ری بود ناپاکدل ماهيار

کزو تيره شد تخم اسفنديار

ازان پس ببستند ايرانيان

بکينه يکايک کمر بر ميان

نيامد جهان آفرين را پسند

ازيشان به ايران رسيد آن گزند

کلاه کيی بر سر اردشير

نهاد آن زمان داور دستگير

بتاج کيان او سزاوار بود

اگر چند بی گنج ودينار بود

کنون نام آن نامداران گذشت

سخن گفتن ماهمه بادگشت

کنون مهتری را سزاوار کيست

جهان را بنوی جهاندار کيست

بدو گفت بهرام جنگی منم

که بيخ کيان را زبن برکنم

چنين گفت خسرو که آن داستان

که داننده يادآرد ازباستان

که هرگز بنادان وب یراه وخرد

سليح بزرگی نبايد سپرد

که چون بازخواهی نيايد بدست

که دارنده زان چيزگشتست مست

چه گفت آن خردمند شيرين سخن

که گر بی بنانرا نشانی ببن

بفرجام کارآيدت رنج ودرد

بگرد درناسپاسان مگرد

دلاور شدی تيز وبرترمنش

ز بد گوهر آمد تو را بدکنش

تو را کرد سالار گردنکشان

شدی مهتر اندر زمين کشان

بران تخت سيمين وآن مهرشاه

سرت مست شد بازگشتی ز راه

کنون نام چوبينه بهرام گشت

همان تخت سيمين تو را دام گشت

بران تخت برماه خواهی شدن

سپهبد بدی شاه خواهی شدن

سخن زين نشان مرد دانا نگفت

برآنم که با ديو گشتی تو جفت

بدو گفت بهرام کای بدکنش

نزيبد همی بر تو جز سرزنش

تو پيمان يزدان نداری نگاه

همی ناسزا خوانی اين پيشگاه

نهی داغ بر چشم شاه جهان

سخن زين نشان کی بود درنهان

همه دوستان بر تو بر دشمنند

به گفتار با تو به دل بامنند

بدين کار خاقان مرا ياورست

همان کاندر ايران وچين لشکرست

بزرگی من از پارس آرم بری

نمانم کزين پس بود نام کی

برافرازم اندر جهان داد را

کنم تازه آيين ميلاد را

من از تخمه ی نامور آرشم

چو جنگ آورم آتش سرکشم

نبيره جهانجوی گرگين منم

هم آن آتش تيز برزين منم

به ايران بران رای بد ساوه شاه

که نه تخت ماند نه مهر وکلاه

کند با زمين راست آتشکده

نه نوروز ماند نه جشن سده

همه بنده بودند ايرانيان

برين بوم تا من ببستم ميان

تو خودکامه را گر ندانی شمار

بروچارصد بار بشمر هزار

زپيلان جنگی هزار و دويست

که گفتی که بر راه برجای نيست

هزيمت گرفت آن سپاه بزرگ

من از پس خروشان چوديو سترگ

چنان دان که کس بی هنر درجهان

بخيره نجويد نشست مهان

همی بوی تاج آيد ازمغفرم

همی تخت عاج آيد از خنجرم

اگر با تو يک پشه کين آورد

زتختت بروی زمين آورد

بدو گفت خسرو ک های شوم پی

چرا ياد گرگين نگيری بری

که اندر جهان بود وتختش نبود

بزرگی و اورنگ وبختش نبود

ندانست کس نام او در جهان

فرومايه بد درميان مهان

بيامد گرانمايه مهران ستاد

بشاه زمانه نشان تو داد

زخاک سياهت چنان برکشيد

شد آن روز برچشم تو ناپديد

تو را داد گنج وسليح وسپاه

درفش تهمتن درفشان چو ماه

نبد خواست يزدان که ايران زمين

بويرانی آرند ترکان چين

تو بودی بدين جنگشان يارمند

کلاهت برآمد بابر بلند

چو دارنده چرخ گردان بخواست

که آن پادشا را شود کار راست

تو زان مايه مر خويشتن را نهی

که هرگز نديدی بهی و مهی

گرين پادشاهی زتخم کيان

بخواهد شدن تو چه بندی ميان

چواسکندری بايد اندر جهان

که تيره کند بخت شاهنشهان

توبا چهره ی ديو و با رنگ وخاک

مبادی بگيتی جزاندر مغاک

زبی راهی وکارکرد تو بود

که شد روز برشاه ايران کبود

نوشتی همان نام من بر درم

زگيتی مرا خواستی کرد کم

بدی را تو اندر جهان ماي های

هم از بی رهان برترين پايه ای

هران خون که شد درجهان ريخته

توباشی بران گيتی آويخته

نيابی شب تيره آن را بخواب

که جويی همی روز در آفتاب

ايا مرد بدبخت بيدادگر

همه روزگارت بکژی مبر

زخشنودی ايزد انديشه کن

خردمندی و راستی پيشه کن

که اين بر من و تو همی بگذرد

زمانه دم ما همی بشمرد

که گويد کژی به از راستی

بکژی چرا دل بياراستی

چو فرمان کنی هرچ خواهی تو راست

يکی بهر ازين پادشاهی تو راست

بدين گيتی اندر بزی شادمان

تن آسان و دور از بد بدگمان

وگر بگذری زين سرای سپنج

گه بازگشتن نباشی به رنج

نشايد کزين کم کنيم ارفزون

که زردشت گويد بزند اندرون

که هرکس که برگردد از دين پاک

زيزدان ندارد به دل بيم وباک

بسالی همی داد بايدش پند

چو پندش نباشد ورا سودمند

ببايدش کشتن بفرمان شاه

فکندن تن پرگناهش به راه

چو بر شاه گيتی شود بدگمان

ببايدش کشتن هم اندر زمان

بريزند هم بی گمان خون تو

همين جستن تخت وارون تو

کنون زندگانيت ناخوش بود

وگر بگذری جايت آتش بود

وگر دير مانی برين هم نشان

سر از شاه وز داد يزدان کشان

پشيمانی آيدت زين کار خويش

ز گفتار ناخوب و کردار خويش

تو بيماری وپند داروی تست

بگوييم تا تو شوی تن درست

وگر چيزه شد بردلت کام ورشک

سخن گوی تا ديگر آرم پزشک

پزشک تو پندست و دارو خرد

مگر آز تاج از دلت بسترد

به پيروزی اندر چنين کش شدی

وز انديشه گنج سرکش شدی

شنيدی که ضحاک شد ناسپاس

ز ديو و ز جادو جهان پرهراس

چو زو شد دل مهتران پر ز درد

فريدون فرخنده با او چه کرد

سپاهت همه بندگان منند

به دل زنده و مردگان منند

ز تو لختکی روشنی يافتند

بدين سان سر از داد برتافتند

چومن گنج خويش آشکارا کنم

دل جنگيان پرمدارا کنم

چو پيروز گشتی تو برساوه شاه

برآن برنهادند يکسر سپاه

که هرگز نبينند زان پس شکست

چو از خواسته سير گشتند ومست

نبايد که بردست من بر هلاک

شوند اين دليران بی بيم وباک

تو خواهی که جنگی سپاهی گران

همه نامداران و کنداوران

شود بوم ايران ازيشان تهی

شکست اندر آيد بتخت مهی

که بد شاه هنگام آرش بگوی

سرآيد مگر بر من اين گفت وگوی

بدو گفت بهرام کان گاه شاه

منوچهر بد با کلاه و سپاه

بدو گفت خسرو ک های بدنهان

چودانی که او بود شاه جهان

ندانی که آرش ورا بنده بود

بفرمان و رايش سرافکنده بود

بدو گفت بهرام کز راه داد

تواز تخم ساسانی ای بد نژاد

که ساسان شبان وشبان زاده بود

نه بابک شبانی بدو داده بود

بدو گفت خسرو ک های بدکنش

نه از تخم ساسان شدی برمنش

دروغست گفتار تو سر به سر

سخن گفتن کژ نباشد هنر

تو از بدتنان بودی وب یبنان

نه از تخم ساسان رسيدی بنان

بدو گفت بهرام کاندر جهان

شبانی ز ساسان نگردد نهان

ورا گفت خسرو که دارا بمرد

نه تاج بزرگی بساسان سپرد

اگر بخت گم شد کجا شد نژاد

نيايد ز گفتار بيداد داد

بدين هوش واين رای واين فرهی

بجويی همی تخت شاهنشهی

بگفت و بخنديد وبرگشت زوی

سوی لشکر خويش بنهاد روی

زخاقانيان آن سه ترک سترگ

که ارغنده بودند برسان گرگ

کجا گفته بودند بهرام را

که ما روز جنگ از پی نام را

اگر مرده گر زنده بالای شاه

بنزد تو آريم پيش سپاه

ازيشان سواری که ناپاک بود

دلاور بد و تند و ناباک بود

همی راند پرخاشجوی و دژم

کمندی ببازو و درون شست خم

چو نزديکتر گشت با خنگ عاج

همی بود يازان بپرمايه تاج

بينداخت آن تاب داده کمند

سرتاج شاه اندرآمد ببند

يکی تيغ گستهم زد برکمند

سرشاه را زان نيامد گزند

کمان را بزه کرد بندوی گرد

بتير از هوا روشنايی ببرد

بدان ترک بدساز بهرام گفت

که جز خاک تيره مبادت نهفت

که گفتت که با شاه رزم آزمای

نديدی مرا پيش اوبربپای

پس آمد بلشکر گه خويش باز

روانش پر ازدرد وتن پرگداز

چوخواهرش بشنيد کامد ز راه

برادرش پر درد زان رزمگاه

بينداخت آن نامدار افسرش

بياورد فرمانبری چادرش

بيامد بنزد برادر دمان

دلش خسته ازدرد و تيره روان

بدو گفت کای مهتر جنگجوی

چگونه شدی پيش خسرو بگوی

گر او ازجوانی شود تيزوتند

مگردان تو درآشتی رای کند

بخواهر چنين گفت بهرام گرد

که او را زشاهان نبايد شمرد

نه جنگی سواری نه بخشنده يی

نه داناسری گر درخشنده يی

هنر بهتر از گوهر نامدار

هنرمند بايد تن شهريار

چنين گفت داننده خواهر بدوی

که ای پرهنر مهتر نامجوی

تو را چند گويم سخن نشنوی

به پيش آوری تندی وبدخوی

نگر تاچه گويد سخن گوی بلخ

که باشد سخن گفتن راست تلخ

هرآنکس که آهوی تو باتوگفت

همه راستيها گشاد ازنهفت

مکن رای ويرانی شهر خويش

ز گيتی چو برداشتی بهرخويش

برين بريکی داستان زد کسی

کجا بهره بودش ز دانش بسی

که خر شد که خواهد زگاوان سروی

بيکباره گم کرد گوش وبروی

نکوهش مخواه از جهان سر به سر

نبود از تبارت کسی تاجور

اگر نيستی درميان اين جوان

نبودی من از داغ تيره روان

پدرزنده و تخت شاهی بجای

نهاده تو اندر ميان پيش پای

ندانم سرانجام اين چون بود

هميشه دو چشمم پر از خون بود

جز از درد و نفرين نجويی همی

گل زهر خيره ببويی همی

چو گويند چوبينه بدنام گشت

همه نام بهرام دشنام گشت

برين نيز هم خشم يزدان بود

روانت به دوزخ به زندان بود

نگر تا جز از هرمز شهريار

که بد درجهان مر تو را خواستار

هم آن تخت و آن کاله ی ساوه شاه

بدست آمد و برنهادی کلاه

چو زو نامور گشتی اندر جهان

بجويی کنون گاه شاهنشهان

همه نيکوييها ز يزدان شناس

مباش اندرين تاجور ناسپاس

برزمی که کردی چنين کش مشو

هنرمند بودی منی فش مشو

به دل ديو را يار کردی همی

به يزدان گنهگار گردی همی

چو آشفته شد هرمز وبردميد

به گفتار آذرگشسپ پليد

تو را اندرين صبر بايست کرد

نبد بنده را روزگارنبرد

چو او را چنان سختی آمد بروی

ز بردع بيامد پسر کينه جوی

ببايست رفتن برشاه ند

بکام وی آراستن گاه نو

نکردی جوان جز برای تو کار

نديدی دلت جز به روزگار

تن آسان بدی شاد وپيروزبخت

چراکردی آهنگ اين تاج وتخت

تودانی که ازتخمه ی اردشير

بجايند شاهان برنا و پير

ابا گنج وبا لشکر بی شمار

به ايران که خواند تو را شهريار

اگر شهرياری به گنج وسپاه

توانست کردن به ايران نگاه

نبودی جز از ساوه سالار چين

که آورد لشکر به ايران زمين

تو راپاک يزدان بروبرگماشت

بد او ز ايران و توران بگاشت

جهاندار تا اين جهان آفريد

زمين کرد و هم آسمان آفريد

نديدند هرگز سواری چوسام

نزد پيش او شيردرنده گام

چو نوذر شد از بخت بيدادگر

بپا اندر آورد را یپدر

همه مهتران سام را خواستند

همان تخت پيروزه آراستند

بران مهتران گفت هرگز مباد

که جان سپهبد کند تاج ياد

که خاک منوچهر گاه منست

سر تخت نوذر کلاه منست

بدان گفتم اين ای برادر که تخت

نيابد مگر مرد پيروزبخت

که دارد کفی راد وفر ونژاد

خردمند و روشن دل و پر ز داد

ندانم که بر تو چه خواهد رسيد

که اندر دلت شد خرد ناپديد

بدو گفت بهرام کاينست راست

برين راستی پاک يزدان گواست

وليکن کنون کار ازين درگذشت

دل و مغز من پر ز تيمار گشت

اگر مه شوم گر نهم سر بمرگ

که مرگ اندر آيد بپولاد ترگ

وزان روی شد شهريار جوان

چوبگذشت شاد از پل نهروان

همه مهتران را زلشکر بخواند

سزاوار بر تخت شاهی نشاند

چنين گفت کای نيکدل سروران

جهانديده و کار کرده سران

بشاهی مرا اين نخستين سرست

جز از آزمايش نه اندرخورست

بجای کسی نيست ما را سپاس

وگر چند هستيم نيکی شناس

شمارا زما هيچ نيکی نبود

که چندين غم ورنج بايد فزود

نياکان ما را پرستيده ايد

بسی شور و تلخ جهان ديد هايد

بخواهم گشادن يکی راز خويش

نهان دارم از لشکر آواز خويش

سخن گفتن من بايرانيان

نبايد که بيرون برند ازميان

کزين گفتن انديشه من تباه

شود چون بگويند پيش سپاه

من امشب سگاليده ام تاختن

سپه را به جنگ اندر انداختند

که بهرام را ديده ام در سخن

سواريست اسپ افگن وکارکن

همی کودکی بی خرد داندم

بگرز و بشمشير ترساندم

نداند که من شب شبيخون کنم

برزم اندرون بيم بيرون کنم

اگريار باشيد بامن به جنگ

چو شب تيره گردد نسازم درنگ

چو شويد بعنبر شب تيره روی

بيفشاند اين گيسوی مشکبوی

شما برنشينيد با ساز جنگ

همه گرز و خنجر گرفته بچنگ

بران برنهادند يکسر سپاه

که يک تن نگردد زفرمان شاه

چو خسرو بيامد بپرده سرای

زبيگانه مردم بپردخت جای

بياورد گستهم وبندوی را

جهانديده و گرد گردوی را

همه کارزار شبيخون بگفت

که با او مگر يار باشند و جفت

بدو گفت گستهم کای شهريار

چرايی چنين ايمن از روزگار

تو با لشکر اکنون شبيخون کنی

ز دلها مگر مهر بيرون کنی

سپاه تو با لشکر دشمنند

ابا او همه يک دل ويک تنند

ز يک سو نبيره ز يک سو نيا

به مغز اندرون کی بود کيميا

ازين سو برادر وزان سو پدر

همه پاک بسته يک اندر دگر

پدر چون کند با پسر کارزار

بدين آروز کام دشمن مخار

نبايست گفت اين سخن با سپاه

چو گفتی کنون کار گردد تباه

بدو گفت گردوی کاين خود گذشت

گذشته همه باد گردد به دشت

توانايی و کام وگنج وسپاه

سر مرد بينا نپيچد ز راه

بدين رزمگه امشب اندر مباش

ممان تا شود گنج و لشکر به لاش

که من بی گمانم کزين راز ما

وزين ساختن در نهان سازما

بدان لشکر اکنون رسيد آگهی

نبايد که تو سر بدشمن دهی

چوبشنيد خسرو پسند آمدش

به دل رای او سودمند آمدش

گزين کرد زان سرکشان مرد چند

که باشند برنيک وبد يارمند

چو خرداد برزين و گستهم شير

چوشاپور و چون انديان دلير

چو بندوی خراد لشکر فروز

چو نستود لشکرکش نيوسوز

تلی بود پر سبزه وجای سور

سپه را همی ديد خسرو ز دور

وزين روی بنشست بهرام گرد

بزرگان برفتند با او وخرد

سپهبد بپرسيد زان سرکشان

که آمد زخويشان شما را نشان

فرستيد هرکس که داريد خويش

که باشند يکدل به گفتار وکيش

گريشان بيايند وفرمان کنند

به پيمان روان را گروگان کنند

سپه ماند از بردع واردبيل

از ارمنيه نيز بی مرد وخيل

ازيشان برزم اندرون نيست باک

چه مردان بردع چه يک مشت خاک

شنيدند گردنکشان اين سخن

که بهرام جنگ آور افگند بن

زلشکر گزيدند مردی دبير

سخن گوی و داننده ويادگير

بيامد گوی با دلی پر ز راز

همی بود پويان شب ديرياز

بگفت آنچ بشنيد زان مهتران

ازان نامداران وکنداوران

از ايرانيان پاسخ ايدون شنيد

که تا رزم لشکر نيايد پديد

يکی مازخسرو نگرديم باز

بترسيم کين کارگردد دراز

مباشيد ايمن بران رزمگاه

که خسرو شبيخون کند با سپاه

چو پاسخ شنيد آن فرستاده مرد

سوی لشکر پهلوان شد چو گرد

همه لشکرآتش برافروختند

بهر جای شمعی همی سوختند

ز لشکر گزين کرد بهرام شير

سپاهی جهانگير وگرد دلير

چوکردند و با او دبيران شمار

سپه بود شمشير زن صد هزار

ز خاقانيان آن سه ترک سترگ

که بودند غرنده برسان گرگ

به جنگ آوران گفت چون زخم کوس

برآيد بهنگام بانگ خروس

شما بر خروشيد و اندر دهيد

سران را ز خون بر سرافسر نهيد

بشد تيز لشکر بفرمان گو

سه ترک سر افرازشان پيش رو

برلشکر شهريار آمدند

جفاپيشه و کينه دار آمدند

خروش آمد از گرز و گوپال و تيغ

از آهن زمين بود وز گرد ميغ

همی گفت هرکس که خسرو کجاست

که امروز پيروزی روز ماست

ببالا همی بود خسرو بدرد

دوديده پر از خون و رخ لاژورد

چنين تا سپيده برآمد ز کوه

شد از زخم شمشير و کشته ستوه

چوشد دامن تيره شب تا پديد

همه رزمگه کشته و خسته ديد

بگردنکشان گفت ياری کنيد

برين دشمنان کامگاری کنيد

که پيروزگر پشت و يارمنست

همان زخم شمشير کارمنست

بيامد دمان تا بر آن سه ترک

نه ترک دلاور سه پيل سترگ

يکی تاخت تا نزد خسرو رسيد

پرنداوری از ميان برکشيد

همی خواست زد بر سر شهريار

سپر بر سرآورد شاه سوار

بزير سپر تيغ زهر آبگون

بزد تيغ و انداختش سرنگون

خروشيد کای نامداران جنگ

زمانی دگر کرد بايد درنگ

سپاهش همه پشت برگاشتند

جهانجوی را خوار بگذاشتند

به بندوی و گستهم گفت آن زمان

که اکنون شدم زين سخن بدگمان

رسيده مرا هيچ فرزند نيست

همان از در تاج پيوند نيست

اگر من شوم کشته در کارزار

جهان را نماند يکی شهريار

بدو گفت بندوی کای سرفراز

بدين روز هرگز مبادت نياز

سپه رفت اکنون تو ايدر مه ايست

که کس در زمانه تو را يار نيست

بزنگوی گفت آن زمان شهريار

کز ايدر برو تازيان تاتخوار

ازين ماندگان بر سواری هزار

بران رزمگاه آنچ يا بی بيار

سراپرده ديبه وگنج وتاج

همان بدره وبرده وتخت عاج

بزرگان بنه برنهادند وگنج

فراوان ببردن کشيدند رنج

هم آنگه يکی اژدهافش درفش

پديد آمد و گشت گيتی بنفش

پس اندر همی راند بهرام گرد

به جنگ از جهان روشنايی ببرد

رسيدند بهرام و خسرو بهم

دلاور دو جنگی دو شير دژم

چوپيلان جنگی بر آشوفتند

همی برسريکدگر کوفتند

همی گشت بهرام چون شير نر

سليحش نيامد برو کارگر

برين گونه تا خور ز گنبد بگشت

از اندازه آويزش اندر گذشت

تخوار آن زمان پيش خسرو رسيد

که گنج وبنه زان سوی پل کشيد

چوبشنيد خسرو بگستهم گفت

که با ما کسی نيست در جنگ جفت

که ما ده تنيم اين سپاهی بزرگ

به پيش اندرون پهلوانی سترگ

هزيمت بهنگام بهتر زجنگ

چو تنها شدی نيست جای درنگ

همی راند ناکار ديده جوان

برين گونه بر تا پل نهروان

پس اندر همی تاخت بهرام تيز

سری پر ز کينه دلی پر ستيز

چو خسرو چنان ديد بر پل بماند

جهانديده گستهم را پيش خواند

بياريد گفتا کمان مرا

به جنگ اندرون ترجمان مرا

کمانش ببرد آنک گنجور بود

بران کار گستهم دستور بود

کمان بر گرفت آن سپهدار گرد

بتير از هوا روشنايی ببرد

همی تير باريد همچون تگرگ

بيک چوبه با سر همی دوخت ترگ

پس اندر همی تاخت بهرام شير

کمندی بدست اژدهايی بزير

چوخسرو و را ديد برگشت شاد

دو زاغ کمان را بزه برنهاد

يکی تير زد بر بربارگی

بشد کار آن باره يکبارگی

پياده سپهبد سپر برگرفت

ز بيچارگی دست بر سرگرفت

يلان سينه پيش اندر آمد چوگرد

جهانجوی کی داشت او را بمرد

هم اندر زمان اسپ او رابخست

پياده يلان سينه را پل بجست

سپه بازگشت از پل نهروان

هرآنکس که بودند پير و جوان

چو بهرام برگشت خسرو چوگرد

پل نهروان سر به سر باز کرد

همی راند غمگين سوی طيسفون

دلی پر زغم ديدگان پر زخون

در شارستانها بهن ببست

بانبوه انديشگان درنشست

زهر بر زنی مهتران را بخواند

بدور ازه بر پاسبانان نشاند

وزان جايگه شد به پيش پدر

دوديده پراز آب و پر خون جگر

چو روی پدر ديد بردش نماز

همی بود پيشش زمانی دراز

بدو گفت کاين پهلوان سوار

که او را گزين کردی ای شهريار

بيامد چوشاهان که دارند فر

سپاهی بياورد بسيارمر

بگفتم سخن هرچ آمد ز پند

برو پند من بر نبد سودمند

همه جنگ و پرخاش بدکام اوی

که هرگز مبادا روان نام اوی

بناکام رزمی گران کرده شد

فراوان کس از اختر آزرده شد

زمن بازگشتند يکسر سپاه

نديدند گفتی مرا جزبه راه

همی شاه خوانند بهرام را

نديدند آغاز فرجام را

پس من کنون تا پل نهروان

بياورد لشکر چو کوهی گران

چوشد کاربی برگ بگريختم

بدام بلا در نياويختم

نگه کردم اکنون به سود و زيان

نباشند ياور مگر تازيان

گر ای دون که فرمان دهد شهريار

سواران تازی برم بی شمار

بدو گفت هرمز که اين رای نيست

که اکنون تو را پای برجای نيست

نباشند ياور تو را تازيان

چوجايی نبينند سود و زيان

بدرد دل اندر تو را زار نيز

بدشمن سپارند از بهر چيز

بدين کار پشت تو يزدان بود

هما و از توبخت خندان بود

چو بگذاشت خواهی همی مرز وبوم

از ايدر برو تازيان تا بروم

سخنهای اين بنده ی چاره جوی

چو رفتی يکايک بقيصر بگوی

بجايی که دين است و هم وخواستست

سليح و سپاه وی آراستست

فريدونيان نيز خويش تواند

چوکارت شود سخت پيش تواند

چو بشنيد خسرو زمين بوس داد

بسی بر نهان آفرين کرد ياد

ببندوی و گردوی و گستهم گفت

که ما با غم و رنج گشتيم جفت

بسازيد و يکسر بنه برنهيد

برو بوم ايران بدشمن دهيد

بگفت اين و از ديده آواز خاست

که ای شاه نيک اختر و داد وراست

يکی گرد تيره برآمد ز راه

درفشی درفشان ميان سپاه

درفشی کجا پيکرش اژدهاست

که چوبينه بر نهروان کرد راست

چوبشنيد خسرو بيامد بدر

گريزان برفت او ز پيش پدر

همی شد سوی روم برسان گرد

درفشی پس پشت او لاژورد

بپيچيد يال و بر و روی را

نگه کرد گستهم و بند وی را

همی راندند آن دو تن نرم نرم

خروشيد خسرو به آوای گرم

همانا سران تان ز پيش آمدست

که بدخواه تان همچو خويش آمدست

اگر نه چنين نرم راندن چراست

که بهرام نزديک پشت شماست

بدو گفت بندوی کای شهريار

دلت را ببهرام رنجه مدار

کجا گرد ما را نبيند ز راه

که دورست ز ايدر درفش سياه

چنين است يارانت را گفت و گوی

که ما را بدين تاختن نيست روی

چو چوبينه آيد بايوان شاه

هم آنگه به هرمز دهد تاج وگاه

نشيند چو دستور بردست اوی

بدريا رسد کارگر شست اوی

بقيصر يکی نامه از شهريار

نويسد که اين بنده ی نابکار

گريزان برفتست زين مرز وبوم

نبايد که آرام گيرد بروم

هم آنگه که او خويشتن کرد راست

نژندی وکژی ازين بهر ماست

چو آيد بران مرز بندش کنيد

دل شادمان را گزندش کنيد

بدين بارگاهش فرستيد باز

ممانيد تا گردد او سرفراز

ببنديد هم در زمان با سپاه

فرستيد گريان بدين جايگاه

چنين داد پاسخ که از بخت بد

سزد زين نشان هرچ بر ما رسد

سخنها درازست و کاری درشت

به يزدان کنون باز هشتيم پشت

براند اسپ وگفت آنچ از خوب و زشت

جهاندار برتارک ما نبشت

بباشد نگردد بانديشه باز

مبادا که آيد بدشمن نياز

چو او برگذشت اين دو بيدادگر

ازو بازگشتند پر کينه سر

زراه اندر ايوان شاه آمدند

پراز رنج و دل پرگناه آمدند

ز در چون رسيدند نزديک تخت

زهی از کمان باز کردند سخت

فگندند ناگاه در گردنش

بياويختند آن گرامی تنش

شد آن تاج و آن تخت شاهنشهان

توگفتی که هرمز نبد درجهان

چنين است آيين گردنده دهر

گهی نوش بار آورد گاه زهر

اگر مايه اينست سودش مجوی

که درجستنش رنجت آيد بروی

چوشد گردش روز هرمز بپای

تهی ماند زان تخت فرخنده جای

هم آنگاه برخاست آواز کوس

رخ خونيان گشت چون سندروس

درفش سپهبد هم آنگه ز راه

پديد آمد اندر ميان سپاه

جفا پيشه گستهم و بند وی تيز

گرفتند زان کاخ راه گريز

چنين تا بخسرو رسيد اين دومرد

جهانجوی چون ديدشان روی زرد

بدانست کايشان دو دل پر ز راز

چرا از جهاندار گشتند باز

برخساره شد چون گل شنبليد

نکرد آن سخن بر دليران پديد

بديشان چنين گفت کزشاه راه

بگرديد کامد بتنگی سپاه

بيابان گزينيد وراه دراز

مداريد يکسر تن از رنج باز

چوبهرام رفت اندر ايوان شاه

گزين کرد زان لشکر کينه خواه

زره دار و شمشير زن سی هزار

بدان تا شوند از پس شهريار

چنين لشکری نامبردار و گرد

ببهرام پور سياوش سپرد

وزان روی خسرو بيابان گرفت

همی از بد دشمنان جان گرفت

چنين تا بنزد رباطی رسيد

سر تيغ ديوار او ناپديد

کجا خواندنديش يزدان سرای

پرستشگهی بود و فرخنده جای

نشستنگه سوکواران بدی

بدو در سکوبا و مطران بدی

چنين گفت خسرو به يزدان پرست

که از خوردنی چيست کايد بدست

سکوبا بدو گفت کای نامدار

فطيرست با تره ی جويبار

گرای دون که شايد بدين سان خورش

مبادت جز از نوشه اين پرورش

ز اسب اندر آمد سبک شهريار

همان آنک بودند با اوسوار

جهانجوی با آن دو خسرو پرست

گرفت از پی و از برسم بدست

بخوردند با شتاب چيزی که بود

پس آنگه به زمزم بگفتند زود

چنين گفت پس با سکوبا که می

نداری تو ای پيرفرخنده پی

بدو گفت ما می زخرما کنيم

به تموز وهنگام گرما کنيم

کنون هست لختی چو روشن گلاب

به سرخی چو بيجاده در آفتاب

هم آنگه بياورد جامی نبيد

که شد زنگ خورشيد زو ناپديد

بخورد آن زمان خسرو از می سه جام

می و نان کشکين که دارد بنام

چو مغزش شد از باده ی سرخ گرم

هم آنگه بخفت از بر ريگ نرم

نهاد از بر ران بندوی سر

روانش پر از درد و خسته جگر

همان چون بخواب اندر آمد سرش

سکوبای مهتر بيامد برش

که از راه گردی برآمد سياه

دران گرد تيره فراوان سپاه

چنين گفت خسرو که بد روزگار

که دشمن بدين گونه شد خواستا ر

نه مردم به کارست و نه بارگی

فراز آمد آن روز بيچارگی

بدو گفت بندوی بس چاره ساز

که آمدت دشمن بتنگی فراز

بدو گفت خسرو که ای نيک خواه

مرا اندرين کار بنمای راه

بدو گفت بندوی کای شهريار

تو را چاره سازم بدين روزگار

وليکن فدا کرده باشم روان

به پيش جهانجوی شاه جهان

بدو گفت خسرو که دانای چين

يکی خوب زد داستانی برين

که هرکو کند بر درشاه کشت

بيابد بدان گيتی اندر بهشت

چو ديوار شهر اندر آمد زپای

کلاته نبايد که ماند بجای

چو ناچيز خواهد شدن شارستان

مماناد ديوار بيمارستان

توگر چاره جويی دانی اکنون بساز

هم از پاک يزدان ن های بی نياز

بدو گفت بندوی کاين تاج زر

مرا ده همين گوشوار و کمر

همان لعل زرين چينی قبای

چو من پوشم اين را تو ايدر مپای

برو با سپاهت هم اندر شتاب

چو کشتی که موجش درآرد ز آب

بکرد آن زمان هرچ بندوی گفت

وزانجايگه گشت با باد جفت

چو خسرو برفت از بر چاره جوی

جهانديده سوی سقف کرد روی

که اکنون شما را بدين بر ز کوه

ببايد شدن ناپديد از گروه

خود اندر پرستشگه آمد چو گرد

بزودی در آهنين سخت کرد

بپوشيد پس جامه ی زرنگار

به سر برنهاد افسر شهريار

بران بام برشد نه بر آرزوی

سپه ديد گرد اندورن چارسوی

همی بود تا لشکر رزمساز

رسيدند نزديک آن دژ فراز

ابرپای خاست آنگه از بام زود

تن خويشتن را به لشکر نمود

بديدندش از دور با تاج زر

همان طوق و آن گوشوار و کمر

همی گفت هر کس که اين خسروست

که با تاج و با جامه های نوست

چو بند وی شد بی گمان کان سپاه

همی بازنشناسد او را ز شاه

فرود آمد و جام هی خويش تفت

بپوشيد ناکام و بربام رفت

چنين گفت کای رزمسازان نو

کرا خوانم اندر شما پيش رو

که پيغام دارم ز شاه جهان

بگويم شنيده به پيش مهان

چو پور سياووش ديدش ببام

منم پيش رو گفت بهرام نام

بدو گفت گويد جهاندار شاه

که من سخت پيچانم از رنج راه

ستوران همه خسته و کوفته

زراه دراز اندر آشوفته

بدين خانه ی سوکواران به رنج

فرود آمدستيم با يار پنج

چوپيدا شود چاک روز سپيد

کنم دل زکار جهان نااميد

بياييم با تو به راه دراز

به نزديک بهرام گردن فراز

برين برکه گفتم نجويم زمان

مگر يارمندی کند آسمان

نياکان ماآنک بودند پيش

نگه داشتندی هم آيين وکيش

اگرچه بدی بختشان دير ساز

ز کهتر نبرداشتندی نياز

کنون آنچ ما را به دل راز بود

بگفتيم چون بخت ناساز بود

زرخشنده خورشيد تا تيره خاک

نباشد مگر رای يزدان پاک

چو سالار بشنيد زو داستان

به گفتار او گشت همداستان

دگر هرکه بشنيد گفتار اوی

پر از درد شد دل ز کردار اوی

فرود آمد آن شب بدانجا سپاه

همی داشتی رای خسرو نگاه

دگر روز بندوی بربام شد

ز ديوار تا سوی بهرام شد

بدو گفت کامروز شاه از نماز

همانا نيايد به کاری فراز

چنين هم شب تيره بيدار بود

پرستنده ی پاک دادار بود

همان نيز خورشيد گردد بلند

زگرما نبايد که يابد گزند

بياسايد امروز و فردا پگاه

همی راند اندر ميان سپاه

چنين گفت بهرام با مهتران

که کاريست اين هم سبک هم گران

چو بر خسرو اين کار گيريم تنگ

مگر تيز گردد بيايد به جنگ

بتنها تن او يکی لشکرست

جهانگير و بيدار و کنداورست

وگر کشته آيد به دشت نبرد

برآرد ز ما نيز بهرام گرد

هم آن به که امروز باشيم نيز

وگر خوردنی نيست بسيار چيز

مگر کو بدين هم نشان خوش منش

بيايد به از جنگ وز سرزنش

چنان هم همی بود تا شب ز کوه

برآمد بگرد اندر آمد گروه

سپاه اندرآمد ز هر پهلوی

همی سوختند آتش از هر سوی

چوروی زمين گشت خورشيد فام

سخن گوی بندوی برشد ببام

ببهرام گفت ای جهانديده مرد

برانگه که برخاست از دشت گرد

چو خسرو شما را بديد او برفت

سوی روم با لشکر خويش تفت

کنون گر تو پران شوی چون عقاب

وگر برتر آری سر از آفتاب

نبيند کسی شاه را جز بروم

که اکنون کهن شد بران مرز وبوم

کنون گر دهيدم به جان زينهار

بيايم بر پهلوان سوار

بگويم سخن هرچ پرسد زمن

ز کمی و بيشی آن انجمن

وگرنه بپوشم سليح نبرد

به جنگ اندر آيم بکردار گرد

چو بهرام بشنيد زو اين سخن

دل مرد برنا شد از غم کهن

به ياران چنين گفت کاکنون چه سود

اگر من برآرم ز بندوی دود

همان به که او را برپهلوان

برم هم برين گونه روشن روان

بگويد بدو هرچ داند ز شاه

اگر سر دهد گر ستاند کلاه

به بندوی گفت ای بد چاره جوی

تو اين داوريها ببهرام گوی

فرود آمد از بام بندوی شير

همی راند با نامدار دلير

چوبشنيد بهرام کامد سپاه

سوی روم شد خسرو کينه خواه

زپور سياوش بر آشفت سخت

بدو گفت کای بدرگ شوربخت

نه کار تو بود اينک فرمودمت

همی بی هنر خيره بستودمت

جهانجوی بندوی را پيش خواند

همی خشم بهرام با او براند

بدو گفت کای بدتن بدکنش

فريبنده مرد از در سرزنش

سپاه مرا خيره بفريفتی

زبد گوهر خويش نشکيفتی

تو با خسرو شوم گشتی يکی

جهانديده يی کردی از کودکی

کنون آمدی با دلی پر سخن

که من نو کنم روزگار کهن

بدو گفت بندوی کای سرفراز

زمن راستی جوی و تندی مساز

بدان کان شهنشاه خويش منست

بزرگيش وراديش پيش منست

فداکردمش جان وبايست کرد

تو گر مهتری گرد کژی مگرد

بدو گفت بهرام من زين گناه

که کردی نخواهمت کردن تباه

وليکن تو هم کشته بر دست اوی

شوی زود و خوانی مرا راست گوی

نهادند بر پای بندوی بند

ببهرام دادش ز بهر گزند

همی بود تا خور شد اندر نهفت

بيامد پر انديشه دل بخفت

چو خورشيد خنجر کشيد از نيام

پديد آمد آن مطرف زردفام

فرستاد و گردنکشان را بخواند

برتخت شاهی به زانو نشاند

بهرجای کرسی زرين نهاد

چوشاهان پيروز بنشست شاد

چنين گفت زان پس به بانگ بلند

که هرکس که هست ازشما ارجمند

ز شاهان ز ضحاک بتر کسی

نيامد پديدار بجويی بسی

که از بهر شاهی پدر را بکشت

وزان کشتن ايرانش آمد بمشت

دگر خسرو آن مرد بيداد و شوم

پدر را بکشت آنگهی شد بروم

کنون ناپديدست اندر جهان

يکی نامداری ز تخت مهان

که زيبا بود بخشش و بخت را

کلاه و کمر بستن وتخت را

که داريد که اکنون ببندد ميان

بجا آورد رسم و راه کيان

بدارنده ی آفتاب بلند

که باشم شما را بدين يارمند

شنيدند گردنکشان اين سخن

که آن نامور مهتر افکند بن

نپيچيد کس دل ز گفتار راست

يکی پيرتر بود بر پای خاست

کجا نام او بود شهران گراز

گوی پيرسر مهتری ديرياز

چنين گفت کای نامدار بلند

توی در جهان تابوی سودمند

بدی گر نبودی جز از ساوه شاه

که آمد بدين مرز ما با سپاه

ز آزادگان بندگان خواست کرد

کجا در جهانش نبد هم نبرد

ز گيتی بمردی تو بستی ميان

که آن رنج بگذشت ز ايرانيان

سپه چاربار از يلان صدهزار

همه گرد و شايست هی کارزار

بيک چوبه تير تو گشتند باز

برآسود ايران ز گرم و گداز

کنون تخت ايران سزاوار تست

برين برگوا بخت بيدارتست

کسی کو بپيچد ز فرمان ما

وگر دور ماند ز پيمان ما

بفرمانش آريم اگر چه گوست

و گر داستان را همه خسروست

بگفت اين و بنشست بر جای خويش

خراسان سپهبد بيامد به پيش

چنين گفت کاين پير دانش پژوه

که چندين سخن گفت پيش گروه

بگويم که او از چه گفت اين سخن

جهانجوی و داننده مرد کهن

که اين نيکويها ز تو ياد کرد

دل انجمن زين سخن شاد کرد

وليکن يکی داستانست نغز

اگر بشنود مردم پاک مغز

که زر دشت گويد باستا و زند

که هرکس که از کردگاربلند

بپيچد بيک سال پندش دهيد

همان مايه ی سودمندش دهيد

سرسال اگر بازنايد به راه

ببايدش کشتن بفرمان شاه

چو بر دادگر شاه دشمن شود

سرش زود بايد که بی تن شود

خراسان بگفت اين و لب راببست

بيامد بجايی که بودش نشست

ازان پس فرخ زاد برپای خاست

ازان انجمن سر برآورد راست

چنين گفت کای مهتر سودمند

سخن گفتن داد به گر پسند

اگر داد بهتر بود کس مباد

که باشد به گفتار بی داد شاد

ببهرام گويد که نوشه بدی

جهان را بديدار توشه بدی

اگر ناپسندست گفتار ما

بدين نيست پيروزگر يارما

انوشه بدی شاد تاجاودان

زتو دور دست و زبان بدان

بگفت اين و بنشست مرد دلير

خزروان خسرو بيامد چو شير

بدو گفت اکنون که چندين سخن

سراينده برنا و مرد کهن

سرانجام اگر راه جويی بداد

هيونی برافگن بکردار باد

ممان دير تا خسرو سرفراز

بکوبد بنزد تو راه دراز

ز کار گذشته به پوزش گرای

سوی تخت گستاخ مگذار پای

که تا زنده باشد جهاندار شاه

نباشد سپهبد سزاوار گاه

وگر بيم داری ز خسرو به دل

پی از پارس وز طيسفون برگسل

بشهر خراسان تن آسان بزی

که آسانی و مهتری را سزی

به پوزش يک اندر دگر نامه ساز

مگر خسرو آيد برای تو باز

نه برداشت خسرو پی از جای خويش

کجا زاد فرخ نهد پای پيش

سخن گفت پس زاد فرخ بداد

که ای نامداران فرخ نژاد

شنيدم سخن گفتن مهتران

که هستند ز ايران گزيده سران

نخستين سخن گفتن بنده وار

که تا پهلوانی شود شهريار

خردمند نپسندد اين گفت وگوی

کزان کم شود مرد راآب روی

خراسان سخن برمنش وار گفت

نگويم که آن با خرد بود جفت

فرخ زاد بفزود گفتار تند

دل مردم پرخرد کرد کند

چهارم خزروان سالاربود

که گفتار او با خرد ياربود

که تا آفريد اين جهان کردگار

پديد آمد اين گردش روزگار

ز ضحاک تازی نخست اندرآی

که بيدادگر بود و ناپاک رای

که جمشيد برتر منش را بکشت

به بيداد بگرفت گيتی بمشت

پر از درد ديدم دل پارسا

که اندر جهان ديو بد پادشا

دگر آنک بد گوهر افراسياب

ز توران بدانگونه بگذاشت آب

بزاری سر نوذر نامدار

بشمشير ببريد و برگشت کار

سديگر سکندر که آمد ز روم

به ايران و ويران شد اين مرز وبوم

چو دارای شمشير زن را بکشت

خور و خواب ايرانيان شد درشت

چهارم چو ناپاک دل خوشنواز

که گم کرد زين بوم و بر نام و ناز

چو پيروز شاهی بلند اختری

جهاندار وز نامداران سری

بکشتند هيتاليان ناگهان

نگون شد سرتخت شاه جهان

کس اندر جهان اين شگفتی نديد

که اکنون بنوی به ايران رسيد

که بگريخت شاهی چوخسرو زگاه

سوی دشمنان شد ز دست سپاه

بگفت اين و بنشست گريان بدرد

ز گفتار او گشت بهرام زرد

جهانديده سنباد برپای جست

ميان بسته وتيغ هندی بدست

چنين گفت کاين نامور پهلوان

بزرگست و با داد و روشن روان

کنون تاکسی از نژادکيان

بيايد ببندد کمر بر ميان

هم آن به که اين برنشيند بتخت

که گردست و جنگاور و نيک بخت

سرجنگيان کاين سخنها شنيد

بزد دست و تيغ از ميان برکشيد

چنين گفت کز تخم شاهان زنی

اگر باز يابيم در بر زنی

ببرم سرش را بشمشير تيز

زجانش برآرم دم رستخيز

نمانم که کس تاجداری کند

ميان سواران سورای کند

چوبشنيد با بوی گرد ارمنی

که سالار ناپاک کرد آن منی

کشيدند شمشير و برخاستند

يکی نو سخن ديگر آراستند

که بهرام شاهست و ماکهتريم

سر دشمنان را بپی بسپريم

کشيده چو بهرام شمشير ديد

خردمندی و راستی برگزيد

چنين گفت کانکو ز جای نشست

برآيد بيازد به شمشير دست

ببرم هم اندر زمان دست اوی

هشيوار گردد سرت مست اوی

بگفت اين و از پيش آزادگان

بيامد سوی گلشن شادگان

پراگنده گشت آن بزرگ انجمن

همه رخ پر آژنگ و دل پرشکن

چوپيدا شد آن چادر قيرگون

درفشان شد اختر بچرخ اندرون

چو آواز دارنده ی پاس خاست

قلم خواست بهرام و قرطاس خواست

بيامد دبير خردمند و راد

دوات و قلم پيش دانا نهاد

بدو گفت عهدی ز ايرانيان

ببايد نوشتن برين پرنيان

که بهرام شاهست و پيروزبخت

سزاوار تاج است و زيبای تخت

نجويد جز از راستی درجهان

چه در آشکار و چه اندر نهان

نوشته شد آن شمع برداشتند

شب تيره بانديشه بگذاشتند

چو پنهان شد آن چادر لاژورد

جهان شد ز ديدار خورشيد زرد

بيامد يکی مرد پيروزبخت

نهاد اندر ايوان بهرام تخت

برفتند ايوان شاهی چو عاج

بياويختند از برگاه تاج

برتخت زرين يکی زيرگاه

نهادند و پس برگشادند راه

نشست از بر تخت بهرامشاه

به سر برنهاد آن کيانی کلاه

دبيرش بياورد عهد کيان

نوشته بران پربها پرنيان

گوايی نوشتند يکسر مهان

که بهرام شد شهريار جهان

بران نامه چون نام کردند ياد

بروبر يکی مهر زرين نهاد

چنين گفت کاين پادشاهی مراست

بدين بر شما پاک يزدان گواست

چنين هم بماناد سالی هزار

که از تخمه ی من بود شهريار

پسر بر پسر هم چنين ارجمند

بماناد با تاج و تخت بلند

بذر مه اندر بد و روز هور

که از شير پر دخته شد پشت گور

چنين گفت زان پس بايرانيان

که برخاست پرخاش و کين از ميان

کسی کوبرين نيست همداستان

اگر کژ باشيد اگر راستان

به ايران مباشيد بيش از سه روز

چهارم چو از چرخ گيتی فروز

بر آيد همه نزد خسرو شويد

برين بوم و بر بيش ازين مغنويد

نه از دل برو خواندند آفرين

که پردخته از تو مبادا زمين

هرآنکس که با شاه پيوسته بود

بران پادشاهی دلش خسته بود

برفتند زان بوم تا مرز روم

پراگنده گشتند ز آباد بوم

همی بود بندوی بسته چو يوز

به زندان بهرام هفتاد روز

نگهبان بندوی بهرام بود

کزان بند او نيک ناکام بود

ورا نيز بندوی بفريفتی

ببند اندر از چاره نشکيفتی

که از شاه ايران مشو نااميد

اگر تيره شد روز گردد سپيد

اگرچه شود بخت او ديرساز

شود بخت پيروز با خوشنواز

جهان آفرين برتن کيقباد

ببخشيد و گيتی بدو باز داد

نماند به بهرام هم تاج وتخت

چه انديشد اين مردم نيک بخت

ز دهقان نژاد ايچ مردم مباد

که خيره دهد خويشتن رابباد

بانگشت بشمر کنون تا دوماه

که از روم بينی به ايران سپاه

بدين تاج و تخت آتش اندرزنند

همه ز يورش بر سرش بشکنند

بدو گفت بهرام گر شهريار

مرا داد خواهد به جان زينهار

زپند توآرايش جان کنم

همه هرچ گويی توفرمان کنم

يکی سخت سوگند خواهم بماه

به آذرگشسپ و بتخت و کلاه

که گر خسرو آيد برين مرز وبوم

سپاه آرد از پيش قيصر ز روم

به خواهی مرا زو به جان زينهار

نگيری تو اين کار دشوار خوار

ازو بر تن من نيايد زيان

نگردد به گفتار ايرانيان

بگفت اين و پس دفتر زند خواست

به سوگند بندوی رابند خواست

چو بندوی بگرفت استا و زند

چنين گفت کز کردگار بلند

مبيناد بندوی جز درد ورنج

مباد ايمن اندر سرای سپنج

که آنگه که خسرو بيايد زجای

ببينم من او را نشينم ز پای

مگر کو به نزد تو انگشتری

فرستد همان افسر مهتری

چوبشنيد بهرام سوگند او

بديد آن دل پاک و پيوند او

بدو گفت کاکنون همه راز خويش

بگويم بر افرازم آواز خويش

بسازم يکی دام چوبينه را

بچاره فراز آورم کينه را

به زهراب شمشير در بزمگاه

بکوشش توانمش کردن تباه

بدريای آب اندرون نم نماند

که بهرام را شاه بايست خواند

بدو گفت بندوی کای کاردان

خردمند و بيدار و بسياردان

بدين زودی اندر جهاندار شاه

بيايد نشيند برين پيشگاه

تودانی که من هرچ گويم بدوی

نپيچد ز گفتار اين بنده روی

بخواهم گناهی که رفت از تو پيش

ببخشد به گفتار من تاج خويش

اگر خود برآنی که گويی همی

به دل رای کژی نجويی همی

ز بند اين دو پای من آزاد کن

نخستين ز خسرو برين يادکن

گشاده شود زين سخن راز تو

بگوش آيدش روشن آواز تو

چو بشنيد بهرام شد تازه روی

هم اندر زمان بند برداشت زوی

چو روشن شد آن چادر مشک رنگ

سپيده بدو اندر آويخت چنگ

ببندوی گفت ارث دلم نشکند

چو چوبينه امروز چوگان زند

سگاليده ام دوش با پنج يار

که از تارک او برآرمم دمار

چوشد روز بهرام چوبينه روی

به ميدان نهاد و بچوگان و گوی

فرستاده آمد ز بهرام زود

به نزديک پور سياوش چودود

زره خواست و پوشيد زيرقبای

ز درگاه باسپ اندر آورد پای

زنی بود بهرام يل را نه پاک

که بهرام را خواستی زير خاک

به دل دوست بهرام چوبينه بود

که از شوی جانش پر از کينه بود

فرستاد نزديک بهرام کس

که تن را نگه دار و فرياد رس

که بهرام پوشيد پنهان زره

برافگند بند زره را گره

ندانم که در دل چه دارد ز بد

تو زو خويشتن دور داری سزد

چو بشنيد چو بينه گفتار زن

که با او همی گفت چوگان مزن

هرآنکس که رفتی به ميدان اوی

چو نزديک گشتی بچوگان و گوی

زدی دست بر پشت اونرم نرم

سخن گفتن خوب و آواز گرم

چنين تا به پور سياوش رسيد

زره در برش آشکارا بديد

بدو گفت ای بتر از خار گز

به ميدان که پوشد زره زير خز

بگفت اين و شمشير کين برکشيد

سراپای او پاک بر هم دريد

چوبندوی زان کشتن آگاه شد

برو تابش روز کوتاه شد

بپوشيد پس جوشن و برنشست

ميان يلی لرزلرزان ببست

ابا چند تن رفت لرزان به راه

گريزان شد از بيم بهرامشاه

گرفت او ازان شهر راه گريز

بدان تا نبينند ازو رستخيز

به منزل رسيدند و بفزود خيل

گرفتند تازان ره اردبيل

زميدان چو بهرام بيرون کشيد

همی دامن ازخشم در خون کشيد

ازان پس بفرمود مهر وی را

که باشد نگهدار بندوی را

ببهرام گفتند کای شهريار

دلت را ببندوی رنجه مدار

که اوچون ازين کشتن آگاه شد

همانا که با باد همراه شد

پشيمان شد از کشتن يار خويش

کزان تيره دانست بازار خويش

چنين گفت کنکس که دشمن ز دوست

نداند مبادا ورا مغز و پوست

يکی خفته بر تيغ دندان پيل

يکی ايمن از موج دريای نيل

دگر آنک بر پادشا شد دلير

چهارم که بگرفت بازوی شير

ببخشای برجان اين هر چهار

کزيشان بپيچد سر روزگار

دگر هرک جنباند او کوه را

بران يارگر خواهد انبوه را

تن خويشتن را بدان رنجه داشت

وزان رنج تن باد در پنجه داشت

بکشتی ويران گذشتن برآب

به آيد که بر کارکردن شتاب

اگر چشمه خواهی که بينی بچشم

شوی خيره زو بازگردی بخشم

کسی راکجا کور بد رهنمون

بماند به راه دراز اندرون

هرآنکس که گيرد بدست اژدها

شد او کشته و اژدها زو رها

وگر آزمون را کسی خورد زهر

ازان خوردنش درد و مرگست بهر

نکشتيم بندوی را از نخست

ز دستم رها شد در چاره جست

برين کرده خويش بايد گريست

ببينيم تا رای يزدان بچيست

وزان روی بندوی و اندک سپاه

چوباد دمان بر گرفتند راه

همی برد هرکس که بد بردنی

براهی که موسيل بود ارمنی

بيابان بی راه و جای دده

سرا پرده يی ديد جايی زده

نگه کرد موسيل بود ارمنی

هم آب روان يافت هم خوردنی

جهان جوی بندوی تنها برفت

سوی خيمه ها روی بنهاد تفت

چو مو سيل را ديد بردش نماز

بگفتند با او زمانی دراز

بدو گفت موسيل زايدر مرو

که آگاهی آيد تو را نوبنو

که در روم آباد خسرو چه کرد

همی آشتی نو کند گر نبرد

چو بشنيد بندوی آنجا بماند

وزان دشت ياران خود رابخواند

همی تاخت خسرو به پيش اندرون

نه آب وگيا بود و نه رهنمون

عنان را بدان باره کرده يله

همی راند ناکام تا به اهله

پذيره شدندش بزرگان شهر

کسی را که از مردمی بود بهر

چو خسرو به نزديک ايشان رسيد

بران شهر لشکر فرود آوريد

همان چون فرود آمد اندر زمان

نوندی بيامد ز ايران دمان

ز بهرام چوبين يکی نامه داشت

همان نامه پوشيده در جامه داشت

نوشته سوی مهتری باهله

که گرلشکر آيد مکنشان يله

سپاه من اينک پس اندر دمان

بشهر تو آيد زمان تا زمان

چو مهتر برانگونه برنامه ديد

هم اندر زمان پيش خسرو دويد

چوخسرو نگه کرد و نامه بخواند

ز کار جهان در شگفتی بماند

بترسيد که آيد پس او سپاه

بران نامه بر تنگدل گشت شاه

ازان شهر هم در زمان برنشست

ميان کيی تاختن را ببست

همی تاخت تا پيش آب فرات

نديد اندرو هيچ جای نبات

شده گرسنه مرد پير وجوان

يکی بيشه ديدند و آب روان

چوخسرو به پيش اندرون بيشه ديد

سپه را بران سبزه اندر کشيد

شده گرسنه مرد ناهاروسست

کمان را بزه کرد نخچير جست

نديدند چيزی بجايی دوان

درخت و گيا بود و آب روان

پديد آمد اندر زمان کاروان

شتر بود و پيش اندرون ساروان

چو آن ساربان روی خسرو بديد

بدان نامدار آفرين گستريد

بدو گفت خسرو که نام توچيست

کجا رفت خواهی و کام تو چيست

بدو گفت من قيس بن حارثم

ز آزادگان عرب وارثم

ز مصر آمدم با يکی کاروان

برين کاروان بر منم ساروان

به آب فراتست بنگاه من

از انجا بدين بيشه بد راه من

بدو گفت خسروکه از خوردنی

چه داری هم از چيز گستردنی

که ما ماندگانيم و هم گرسنه

نه توشست ما را نه بار و بنه

بدو گفت تازی که ايدر بايست

مرا با تو چيز و تن جان يکيست

چو بر شاه تازی بگسترد مهر

بياورد فربه يکی ماده سهر

بکشتند و آتش بر افروختند

ترو خشک هيزم همی سوختند

بر آتش پراگند چندی کباب

بخوردن گرفتند ياران شتاب

گرفتند واژ آنک بد دين پژوه

بخوردن شتابيد ديگر گروه

بخوردند بی نان فراوان کباب

بياراست هر مهتری جای خواب

زمانی بخفتند و برخاستند

يکی آفرين نو آراستند

بدان دادگر کو جهان آفريد

توانايی و ناتوان آفريد

ازان پس به ياران چنين گفت شاه

که هرکس که او بيش دارد گناه

به پيش من آنکس گرامی ترست

وزان کهتران نيز نامی ترست

هرآنکس کجا بيش دارد بدی

بگشت از من و از ره بخردی

بما بيش بايد که دارد اميد

سراسر به نيکی دهيدش نويد

گرفتند ياران برو آفرين

که ای پاک دل خسرو پاک دين

بپرسيد زان مرد تازی که راه

کدامست و من چون شوم با سپاه

بدو گفت هفتاد فرسنگ بيش

شما را بيابان و کوهست پيش

چودستور باشی من ازگوشت و آب

به راه آورم گر نسازی شتاب

بدو گفت خسرو جزين نيست رای

که با توشه باشيم و با رهنمای

هيونی بر افگند تازی به راه

بدان تا برد راه پيش سپاه

همی تاخت اندر بيابان و کوه

پر از رنج و تيمار با آن گروه

يکی کاروان نيز ديگر به راه

پديد آمد از دور پيش سپاه

يکی مرد بازارگان مايه دار

بيامد هم آنگه بر شهريار

بدو گفت شاه از کجايی بگوی

کجا رفت خواهی چنين پوی پوی

بدو گفت کز خره ی اردشير

يکی مرد بازارگانم دبير

بدو گفت نامت چه کرد آنک زاد

چنين داد پاسخ که مهران ستاد

ازو توشه جست آن زمان شهريار

بدو گفت سالار کای نامدار

خورش هست چندانک اندازه نيست

اگر چهره بازارگان تازه نيست

بدو گفت خسرو که مهمان به راه

بيابی فزونی شود دستگاه

سر بار بگشاد بازارگان

درمگان به آمد ز دينارگان

خورش بر دو بنشست خود بر زمين

همی خواند بر شهريار آفرين

چونان خورده شد مرد مهمان پرست

بيامد گرفت آبدستان بدست

چو از دور خراد بر زين بديد

ز جايی که بد پيش خسرو دويد

ز بازارگان بستد آن آب گرم

بدن تا ندارد جهاندار شرم

پس آن مرد بازارگان پر شتاب

می آورد برسان روشن گلاب

دگر باره خراد بر زين ز راه

ازو بستد آن جام و شد نزد شاه

پرستش پرستنده را داشت سود

بران برتری برتريها فزود

ازان پس ببازارگان گفت شاه

که اکنون سپه را کدامست راه

نشست تو در خره اردشير

کجا باشد ای مرد مهما نپذير

بدو گفت کای شاه با داد ورای

ز بازارگانان منم پاک رای

نشانش يکايک به خسرو بگفت

همه رازها برگشاد از نهفت

بفرمود تا نام برنا و ده

نويسد نويسنده ی روزبه

ببازارگان گفت پدرود باش

خرد را به دل تار و هم پود باش

چو بگذشت لشکر بران تازه بوم

بتندی همی راند تا مرز روم

چنين تا بيامد بران شارستان

که قيصر ورا خواندی کارستان

چواز دور ترسا بديد آن سپاه

برفتند پويان ببی راه و راه

بدان باره اندر کشيدند رخت

در شارستان را ببستند سخت

فروماند زان شاه گيتی فروز

به بيرون بماندند لشکر سه روز

فرستاد روز چهارم کسی

که نزديک ما نيست لشکر بسی

خورشها فرستيد و ياری کنيد

چه برما همی کامگاری کنيد

به نزديک ايشان سخن خوار بود

سپاهش همه سست و ناهار بود

هم آنگه برآمد يکی تيره ابر

بغريد برسان جنگی هژبر

وز ابر اندران شارستان باد خاست

بهر بر زنی بانگ و فرياد خاست

چونيمی ز تيره شب اندر کشيد

ز باره يکی بهره شد ناپديد

همه شارستان ماند اندر شگفت

به يزدان سقف پوزش اندر گرفت

بهر بر زنی بر علف ساختند

سه پير سکوبا برون تاختند

ز چيزی که بود اندران تازه بوم

همان جامه هايی که خيزد ز روم

ببردند بالا به نزديک شاه

که پيدا شد ای شاه برما گناه

چو خسرو جوان بود و برتر منش

بديشان نکرد از بدی سرزنش

بدان شارستان دريکی کاخ بود

که بالاش با ابر گستاخ بود

فراوان بدو اندرون برده بود

همان جای قيصر برآورده بود

ز دشت اندرآمد بدانجا گذشت

فراوان بدان شارستان دربگشت

همه روميان آفرين خواندند

بپا اندرش گوهر افشاندند

چو آباد جايی به چنگ آمدش

برآسود و چندی درنگ آمدش

به قيصر يکی نامه بنوشت شاه

ازان باد وباران وابر سياه

وزان شارستان سوی مانوی راند

که آن را جهاندار مانوی خواند

زما نوييان هرک بيدار بود

خردمند و راد و جهاندار بود

سکوبا و رهبان سوی شهريار

برفتند با هديه و با نثار

همی رفت با شاه چندی سخن

ز باران و آن شارستان کهن

همی گفت هرکس که ما بنده ايم

به گفتار خسرو سر افگنده ايم

ببود اندر آن شهر خسرو سه روز

چهارم چو بفروخت گيتی فروز

بابر اندر آورد برنده تيغ

جهانجوی شد سوی راه وريغ

که اوريغ بد نام آن شارستان

بدو در چليپا و بيمارستان

ببی راه پيدا يکی دير بود

جهانجوی آواز راهب شنود

به نزديک دير آمد آواز داد

که کردار تو جز پرستش مباد

گر از دير ديرينه آيی فرود

زنيکی دهش باد برتو درود

هم آنگاه راهب چو آوا شنيد

فرود آمد از دير و او را بديد

بدو گفت خسرو تويی بی گمان

زتخت پدرگشته نا شادمان

زدست يکی بدکنش بنده يی

پليدی منی فش پرستنده يی

چوگفتار راهب بی اندازه شد

دل خسرو از مهر او تازه شد

ز گفتار او در شگفتی بماند

برو بر جهان آفرين رابخواند

ز پشت صليبی بيازيد دست

بپرسيدن مرد يزدان پرست

پرستنده چون ديد بردش نماز

سخن گفت با او زمانی دراز

يکی آزمون را بدو گفت شاه

که من کهتری ام ز ايران سپاه

پيامی همی نزد قيصر برم

چو پاسخ دهد سوی مهتر برم

گرين رفتن من همايون بود

نگه کن که فرجام من چون بود

بدو گفت راهب که چونين مگوی

توشاهی مکن خويشتن شاه جوی

چو ديدمت گفتم سراسر سخن

مرا هر زمان آزمايش مکن

نبايد دروغ ايچ دردين تو

نه کژی برين راه و آيين تو

بسی رنج ديدی و آويختی

سرانجام زين بنده بگريختی

ز گفتار او ماند خسرو شگفت

چو شرم آمدش پوزش اندر گرفت

بدو گفت راهب که پوزش مکن

بپرس از من از بودنيها سخن

بدين آمدن شاد و گستاخ باش

جهان را يکی بارور شاخ باش

که يزدان تو را بی نيازی دهد

بلند اخترت سرفرازی دهد

ز قيصر بيابی سليح و سپاه

يکی دختری از در تاج و گاه

چو با بندگان کار زارت بود

جهاندار بيدار يارت بود

سرانجام بگريزد آن بد نژاد

فراوان کند روز نيکيش ياد

وزان رزم جايی فتد دور دست

بسازد بران بوم جای نشست

چو دوری گزيند ز فرمان تو

بريزند خونش به پيمان تو

بدو گفت خسرو جزين خود مباد

که کردی تو ای پيرداننده ياد

چوگويی بدين چند باشد درنگ

که آيد مرا پادشاهی بچنگ

چنين داد پاسخ که ده با دو ماه

برين برگذرد بازيابی کلاه

اگر بر سر آيد ده وپنج روز

تو گردی شهنشاه گيتی فروز

بپرسيد خسرو کزين انجمن

که کوشد به رنج و به آزار تن

چنين داد پاسخ که بستام نام

گوی برمنش باشد و شادکام

دگر آنک خوانی و را خال خويش

بدو تازه دانی مه و سال خويش

بپرهيز زان مرد ناسودمند

که باشدت زو درد و رنج و گزند

بر آشفت خسرو به بستام گفت

که با من سخن برگشا از نهفت

تو را مادرت نام گستهم کرد

تو گويی که بستامم اندر نبرد

به راهب چنين گفت کينست خال

به خون بود با مادر من همال

بدو گفت راهب که آری همين

ز گستهم بينی بسی رنج و کين

بدو گفت خسرو که ای رای زن

ازان پس چه گويی چه خواهد بدن

بدو گفت راهب که منديش زين

کزان پس نبينی جز از آفرين

نيايد بروی تو ديگر بدی

مگر سخت کاری بود ايزدی

بر آشوبد اين سرکش آرام تو

ازان پس نباشد بجز کام تو

اگر چند بد گردد اين بدگمان

همانش بدست تو باشد زمان

بدو گفت گستهم کای شهريار

دلت را بدين هيچ رنجه مدار

به پاکيزه يزدان که ماه آفريد

جهان را بسان تو شاه آفريد

به آذرگشسپ و به خورشيد و ماه

به جان و سر نامبردار شاه

به گفتار ترسا نگر نگروی

سخن گفتن ناسزا نشنوی

مرا ايمنی ده ز گفتار اوی

چوسوگند خوردم بهانه مجوی

که هرگز نسازم بدی درنهان

برانديش از کردگار جهان

بدو گفت خسرو که از ترسگار

نيايد سخن گفت نابکار

ز تو نيز هرگز نديدم بدی

نيازی به کژی و نابخردی

وليکن ز کار سپهر بلند

نباشد شگفت ار شوی پر گزند

چو بايسته کاری بود ايزدی

بيکسو شود دانش و بخردی

به راهب چنين گفت پس شهريار

که شاداب دل باش و به روزگار

وزان دير چون برق رخشان زميغ

بيامد سوی شارستان و ريغ

پذيره شدندش بزرگان شهر

کسی را که از مردمی بود بهر

چوآمد بران شارستان شهريار

سوار آمد از قيصر نامدار

که چيزی کزين مرز بايد بخواه

مدار آرزو را ز شاهان نگاه

که هرچند اين پادشاهی مراست

تو را با تن خويش داريم راست

بران شارستان ايمن و شاد باش

ز هر بد که انديشی آزاد باش

همه روم يکسر تو را کهترند

اگر چند گردنکش و مهترند

تو را تا نسازم سليح و سپاه

نجويم خور و خواب و آرام گاه

چو بشنيد خسرو بدان شاد گشت

روانش از انديشه آزاد گشت

بفرمود گستهم و بالوی را

همان انديان جهانجوی را

بخراد برزين وشاپور شير

چنين گفت پس شهريار دلير

که اسپان چو روشن شود زين کنيد

ببالای آن زين زرين کنيد

بپوشيد زربفت چينی قبای

همه يک دلانيد و پاکيزه رای

ازين شارستان سوی قيصر شويد

بگوييد و گفتار او بشنويد

خردمند باشيد وروشن روان

نيوشنده و چرب و شيرين زبان

گر ای دون که قيصر به ميدان شود

کمان خواهد ار نی به چوگان شود

بکوشيد با مرد خسروپرست

بدان تا شما را نيايد شکست

سواری بداند کز ايران برند

دليری و نيرو ز شيران برند

بخراد برزين بفرمود شاه

که چينی حريرآر و مشک سياه

به قيصر يکی نامه بايد نوشت

چو خورشيد تابان بخرم بهشت

سخنهای کوتاه و معنی بسی

که آن ياد گيرد دل هر کسی

که نزديک او فيلسوفان بوند

بدان کوش تا ياوه يی نشنوند

چونامه بخواند زبان برگشای

به گفتار با تو ندارند پای

ببالوی گفت آنچ قيصر ز من

گشايد زبان بر سرانجمن

ز فرمان و سوگند و پيمان و عهد

تو اندر سخن ياد کن همچو شهد

بدان انجمن تو زبان منی

بهر نيک و بد ترجمان منی

به چيزی که برما نيايد شکست

بکوشيد و با آن بساييد دست

تو پيمان گفتار من در پذير

سخن هرچ گفتم همه يادگير

شنيدند آواز فرخ جوان

جهانديده گردان روشن روان

همه خواندند آفرين سر به سر

که جز تو مبادا کسی تاجور

به نزديک قيصر نهادند روی

بزرگان روشن دل و راست گوی

چو بشنيد قيصر کز ايران مهان

فرستاده ی شهريار جهان

رسيدند نزديک ايوان ز راه

پذيره فرستاد چندی سپاه

بياراست کاخی به ديبای روم

همه پيکرش گوهر و زر بوم

نشست از بر نامور تخت عاج

به سر برنهاد آن دل افروز تاج

بفرمود تا پرده برداشتند

ز دهليزشان تيز بگذاشتند

گرانمايه گستهم بد پيشرو

پس او چوبالوی و شاپور گو

چو خراد برزين و گرد انديان

همه تاج بر سر کمر برميان

رسيدند نزديک قيصر فراز

چو ديدند بردند پيشش نماز

همه يک زبان آفرين خواندند

بران تخت زر گوهر افشاندند

نخستين بپرسيد قيصر ز شاه

از ايران وز لشکر و رنج راه

چو بشنيد خراد به رزين برفت

برتخت با نامه ی شاه تفت

بفرمان آن نامور شهريار

نهادند کرسی زرين چهار

نشست اين سه پرمايه ی نيک رای

همی بود خراد برزين بپای

بفرمود قيصر که بر زيرگاه

نشيند کسی کو بپيمود راه

چنين گفت خراد برزين که شاه

مرا در بزرگی ندادست راه

که در پيش قيصر بيارم نشست

چنين نامه ی شاه ايران بدست

مگر بندگی را پسند آيمت

به پيغام او سودمند آيمت

بدو گفت قيصر که بگشای راز

چه گفت آن خردمند گردن فراز

نخست آفرين بر جهاندار کرد

جهان را بدان آفرين خوارکرد

که اويست برتر زهر برتری

توانا و داننده از هر دری

بفرمان او گردد اين آسمان

کجا برترست از مکان و زمان

سپهر و ستاره همه کرد هاند

بدين چرخ گردان برآورده اند

چو از خاک مرجانور بنده کرد

نخستين کيومرث را زنده کرد

چنان تا بشاه آفريدون رسيد

کزان سرفرازان و را برگزيد

پديد آمد آن تخمه ی اندرجهان

ببود آشکار آنچ بودی نهان

همی رو چنين تا سر کی قباد

که تاج بزرگی به سر برنهاد

نيامد بدين دوده هرگز بدی

نگه داشتندی ره ايزدی

کنون بنده يی ناسزاوار وگست

بيامد بتخت کيان برنشست

همی داد خواهم ز بيدادگر

نه افسر نه تخت و کلاه و کمر

هرآنکس که او برنشيند بتخت

خرد بايد و نامداری و بخت

شناسد که اين تخت و اين فرهی

کرا بود و ديهيم شاهنشهی

مرا اندرين کار ياری کنيد

برين بی وفا کامگاری کنيد

که پوينده گشتيم گرد جهان

بشرم آمديم از کهان ومهان

چوقيصر بران سان سخنها شنيد

برخساره شد چون گل شنبليد

گل شنبليدش پر از ژاله شد

زبان و روانش پر ازناله شد

چوآن نامه برخواند بفزود درد

شد آن تخت برچشم او لاژورد

بخراد بر زين جهاندار گفت

که اين نيست برمرد دانا نهفت

مرا خسرو از خويش و پيوند بيش

ز جان سخن گوی دارمش پيش

سليح است و هم گنج و هم لشکرست

شما را ببين تا چه اندر خورست

اگر ديده خواهی ندارم دريغ

که ديده به از گنج دينار و تيغ

دبير جهانديده را پيش خواند

بران پيشگاه بزرگی نشاند

بفرمود تا نامه پاسخ نوشت

بياراست چون مرغزار بهشت

ز بس بند و پيوند و نيکو سخن

ازان روز تا روزگار کهن

چوگشت از نوشتن نويسنده سير

نگه کرد قيصر سواری دلير

سخن گوی و روشن دل و يادگير

خردمند و گويا و گرد و دبير

بدو گفت رو پيش خسرو بگوی

که ای شاه بينا دل و راه جوی

مرا هم سليحست و هم زر به گنج

نياورد بايد کسی را به رنج

وگر نيستيمان ز هر کشوری

درم خواستيمی ز هر مهتری

بدان تا تواز روم با کام خويش

به ايران گذشتی به آرام خويش

مباش اندرين بوم تيره روان

چنين است کردار چرخ روان

که گاهی پناهست و گاهی گزند

گهی با زيانيم و گه سودمند

کنون تا سليح و سپاه و درم

فراز آورم تو نباشی دژم

بر خسرو آمد فرستاده مرد

سخنهای قيصر همه ياد کرد

ز بيگانه قيصر به پرداخت جای

پر انديشه بنشست با رهنمای

به موبد چنين گفت کای دادخواه

ز گيتی گرفتست ما را پناه

بسازيم تا او بنيرو شود

وزان کهتر بد بی آهوشود

به قيصر چنين گفت پس رهنمای

که از فيلسوفان پاکيزه رای

ببايد تنی چند بيداردل

که بندند با ما بدين کار دل

فرستاد کس قيصر نامدار

برفتند زان فيلسوفان چهار

جوانان و پيران رومی نژاد

سخنهای ديرينه کردند ياد

که ما تا سکندر بشد زين جهان

ز ايرانيانيم خسته نهان

ز بس غارت و جنگ و آويختن

همان بی گنه خيره خون ريختن

کنون پاک يزدان ز کردار بد

به پيش اندر آوردشان کار بد

يکی خامشی برگزين از ميان

چوشد کندرو بخت ساسانيان

اگر خسرو آن خسروانی کلاه

بدست آورد سر بر آرد بماه

هم اندر زمان باژ خواهد ز روم

بپا اندر آرد همه مرز وبوم

گرين درخورد با خرد ياد دار

سخنهای ايرانيان باد دار

ازيشان چوبشنيد قيصر سخن

يکی ديگر انديشه افگند بن

سواری فرستاد نزديک شاه

يکی نامه بنوشت و بنمود راه

ز گفتار بيدار دانندگان

سخنهای ديرينه خوانندگان

چو آمد به نزديک خسرو سوار

بگفت آنچ بشنيد با نامدار

همان نامه ی قيصر او را سپرد

سخنهای قيصر برو برشمرد

چو خسرو بديد آن دلش تنگ شد

رخانش ز انديشه بی رنگ شد

چنين داد پاسخ که گر زين سخن

که پيش آمد از روزگار کهن

همی بر دل اين ياد بايد گرفت

همه رنجها باد بايد گرفت

گرفتيم و گشتيم زين مرز باز

شما را مبادا به ايران نياز

نگه کن کنون نا نياکان ما

گزيده جهاندار و پاکان ما

به بيداد کردند جنگ ار بداد

نگر تا ز پيران که دارد بياد

سزد گر بپرسد ز دانای روم

که اين بد ز زاغ آمدست ار زبوم

که هرکس که در رزم شد سرفراز

همی ز آفريننده شد بی نياز

نياکان ما نامداران بدند

به گيتی درون کامگاران بدند

نبرداشتند از کسی سرکشی

بلندی و تندی و بی دانشی

کنون اين سخنها نيارد بها

که باشد سراندر دم اژدها

يکی سوی قيصر بر از من درود

بگويش که گفتار بی تار و پود

بزرگان نيارند پيش خرد

به فرجام هم نيک و بد بگذرد

ازين پس نه آرام جويم نه خواب

مگر برکشم دامن از تيره آب

چو رومی نيابيم فريادرس

به نزديک خاقان فرستيم کس

سخن هرچ گفتم همه خيره شد

که آب روان از بنه تيره شد

فرستادگانم چوآيند باز

بدين شارستان در نمانم دراز

به ايرانيان گفت فرمان کنيد

دل خويش را زين سخن مشکنيد

که يزدان پيروزگر يار ماست

جوانمردی و مردمی کارماست

گرفت اين سخن بردل خويش خوار

فرستاد نامه بدست تخوار

برين گونه برنامه يی برنوشت

ز هرگونه يی اندر و خوب و زشت

بيامد ز نزديک خسرو سوار

چنين تا در قيصر نامدار

چوقيصر نگه کرد و نامه بخواند

ز هر گونه انديشه بر دل براند

ازان پس بدستور پرمايه گفت

که اين راز را بازخواه از نهفت

نگه کن خسرو بدين کار زار

شود شاد اگر پيچد از روزگار

گرای دون که گويی که پيروز نيست

ازان پس و را نيز نوروز نيست

بمانيم تا سوی خاقان شود

چو بيمار شد نزد درمان شود

ور ای دون که پيروزگر باشد اوی

بشاهی بسان پدر باشد اوی

همان به کز ايدر شود با سپاه

گرکينه در دل ندارد نگاه

چو بشنيد دستور دانا سخن

به فرمود تا زيجهای کهن

ببردند مردان اخترشناس

سخن راند تا ماند از شب سه پاس

سرانجام مرد ستاره شمر

به قيصر چنين گفت کای تاجور

نگه کردم اين زيجهای کهن

کز اختر فلاطون فگندست بن

نه بس دير شاهی به خسرو رسد

ز شاهنشهی گردش نو رسد

برين گونه تا سال بر سی وهشت

برو گرد تيره نيارد گذشت

چوبشنيد قيصر به دستور گفت

که بيرون شد اين آرزوی از نهفت

چه گوييم و اين را چه پاسخ دهيم

بيا تا برين رای فرخ نهيم

گران مايه دستور گفت اين سخن

که در آسمان اختر افگند بن

به مردی و دانش کجا داشت کس

جهان داورت باد فرياد رس

چو خسرو سوی مرز خاقان شود

ورا ياد خواهد تن آسان شود

چولشکر ز جای دگر سازد اوی

ز کين تو هرگز نپردازد اوی

نگه کن کنون تو که داناتری

بدين آرزوها تواناتری

چنين گفت قيصر که اکنون سپاه

فرستيم ناچار با پيل وگاه

سخن چند گويم همان به که گنج

کنم خوار تا دور مانم ز رنج

هم آنگه يکی نامه بنوشت زود

بران آفرين آفرين بر فزود

که با موبد يکدل و پاک رای

ز ديم از بد و نيک ناباک رای

ز هرگونه يی داستانها زديم

بران رای پيشينه باز آمديم

کنون رای و گفتارها شد ببن

گشادم در گنجهای کهن

به قسطنيه در فراوان سپاه

ندارم که دارند کشور نگاه

سخنها ز هرگونه آراستيم

ز هر کشوری لشکری خواستيم

يکايک چوآيند هم در زمان

فرستيم نزديک تو بی گمان

همه مولش و رای چندين زدن

برين نيشتر کام شير آژدن

ازان بد که کردارهای کهن

همی ياد کرد آنک داند سخن

که هنگام شاپور شاه اردشير

دل مرد برناشد از رنج سير

ز بس غارت و کشتن و تاختن

به بيداد برکينها ساختن

کزو بگذری هرمز و کی قباد

که از داد يزدان نکردند ياد

نيای تو آن شاه نوشين روان

که از داد او پير سر شد جوان

همه روم ازو شد سراسر خراب

چناچون که ايران ز افراسياب

ازين مرز ما سی و نه شارستان

از ايرانيان شد همه خارستان

ز خون سران دشت شد آبگير

زن و کودکانشان ببردند اسير

اگر مرد رومی به دل کين گرفت

نبايد که آيد تو را آن شگفت

خود آزردنی نيست در دين ما

مبادا بدی کردن آيين ما

نديديم چيزی که از راستی

همان دوری از کژی و کاستی

ستمديدگان را همه خواندم

وزين در فراوان سخن راندم

به افسون دل مردمان پاک شد

همه زهر گيرنده ترياک شد

بدان برنهادم کزين درسخن

نگويد کس از روزگار کهن

به چيزی که گويی تو فرمان کنم

روان را به پيمان گروگان کنم

شما را زبان داد بايد همان

که بر ما نباشد کسی بدگمان

بگويی که تا من بوم شهريار

نگيرم چنين رنجها سست وخوار

نخواهم من از روميان باژ نيز

نه بفروشم اين رنجها را بچيز

دگر هرچ داريد زان مرز و بوم

از ايران کسی نسپرد مرز روم

بدين آرزو نيز بيشی کنيد

بسازيد با ما و خويشی کنيد

شما را هر آنگه که کاری بود

وگر ناسزا کارزاری بود

همه دوستدار و برادر شويم

بود نيز گاهی که کهتر شويم

چو گرديد زين شهر ما بی نياز

به دل تان همه کينه آيد فراز

ز تور و ز سلم اندر آمد سخن

ازان بيهوده روزگار کهن

يکی عهد بايد کنون استوار

سزاوار مهری برو يادگار

کزين باره از کين ايرج سخن

نرانيم و از روزگار کهن

ازين پس يکی باشد ايران و روم

جدايی نجوييم زين مرز و بوم

پس پرده ی ما يکی دخترست

که از مهتران برخرد بهترست

بخواهيد بر پاکی دين ما

چنانچون بود رسم و آيين ما

بدان تا چو فرزند قيصر نژاد

بود کين ايرج نيارد بياد

از آشوب وز جنگ روی زمين

بياسايد و راه جويد بدين

کنون چون بچشم خرد بنگری

مراين را بجز راستی نشمری

بماند ز پيوند پيمان ما

ز يزدان چنين است فرمان ما

ز هنگام پيروز تا خوشنواز

همانا که بگذشت سال دراز

که سرها بدادند هر دو بباد

جهاندار پيمان شکن خود مباد

مسيح پيمبر چنين کرد ياد

که پيچد خرد چون به پيچی زداد

بسی چاره کرد اندران خوشنواز

که پيروز را سر نيايد به گاز

چو پيروز با او درشتی نمود

بديد اندران جايگه تيره دود

شد آن لشکر و تخت شاهی بباد

بپيچد و شد شاه را سر زداد

تو برنايی و نوز ناديده کار

چو خواهی که بر يابی از روزگار

مکن ياری مرد پيمان شکن

که پيمان شکن کس نيرزد کفن

بدان شاه نفرين کند تاج و گاه

که پيمان شکن باشد و کينه خواه

کنون نامه ی من سراسر بخوان

گر انگشتها چرب داری مخوان

سخنها نگه دار و پاسخ نويس

همه خوبی انديش و فرخ نويس

نخواهم که اين راز داند دبير

تو باشی نويسنده ی تيز و ير

چو برخوانم اين پاسخ نامه را

ببينم دل مرد خود کامه را

همانا سليح و سپاه و درم

فرستيم تا دل نداری دژم

هرآنکس که برتو گرامی ترست

وگر نزد تو نيز نامی ترست

ابا آنک زو کينه داری به دل

به مردی ز دل کينه ها برگسل

گناهش بی زدان دارنده بخش

مکن روز بر دشمن و دوست دخش

چو خواهی که داردت پيروزبخت

جهاندار و با لشکر و تاج و تخت

زچيزکسان دست کوتاه دار

روان را سوی راستی راه دار

چو عنوان آن نامه برگشت خشک

برو برنهادند مهری زمشک

بران مهر بنهاد قيصر نگين

فرستاده را داد وکرد آفرين

چو آن نامه نزديک خسرو رسيد

زپيوستن آگاهی نو رسيد

به ايرانيان گفت کامروز مهر

دگرگونه گردد همی برسپهر

زقيصر يک نامه آمد بلند

سخن گفتنش سر به سر سودمند

همی راه جويد که ديرينه کين

ببرد ز روم و ز ايران زمين

چنين يافت پاسخ زايرانيان

که هرگز نه برخاست کين ازميان

چواين راست گردد بهنگام تو

نويسند برتاجها نام تو

چوايشان بران گونه ديدند رای

بپردخت خسرو زبيگانه جای

دوات و قلم خواست وچينی حرير

بفرمود تا پيش او شد دبير

يکی نامه بنوشت بر پهلوی

برآيين شاهان خط خسروی

که پذرفت خسرو زيزدان پاک

ز گردنده خورشيد تا تيره خاک

که تا او بود شاه در پيشگاه

ورا باشد ايران و گنج و سپاه

نخواهد ز دارندگان باژ روم

نه لشکر فرستد بران مرز وبوم

هران شارستانی کزان مرز بود

اگر چند بيکار و بی ارز بود

بقيصر سپارد همه يک بيک

ازين پس نوشته فرستيم و چک

همان نيز دختر کزان مادرست

که پاکست وپيوسته ی قيصرست

بهمداستان پدرخواستيم

بدين خواستن دل بياراستيم

هران کس که در بارگاه تواند

ازايران و اندر پناه تواند

چوگستهم و شاپور و چون انديان

چو خراد بر زين زتخم کيان

چو لشکر فرستی بديشان سپار

خرد يافته دختر نامدار

بخويشی چنانم کنون باتو من

چو از پيش بود آن بزرگ انجمن

نخستين کيومرث با جمشيد

کزو بود گيتی ببيم واميد

دگر هرچ هستند ايرج نژاد

که آيين و فر فريدون نهاد

بدين همنشان تا قباد بزرگ

که از داد او خويش بدميش وگرگ

همه کينه برداشتيم از ميان

يکی گشت رومی و ايرانيان

ز قيصر پذيرفتم آن دخترش

که از دختران باشد او افسرش

ازين بر نگردم که گفتم يکی

ز کردار بسيار تا اندکی

تو چيزی که گفتی درنگی مساز

که بودن درين شارستان شد دراز

چو کرد اين سخن ها برين گونه ياد

نوشته بخورشيد خراد داد

سپهبد چو باد اندر آمد زجای

باسپ کميت اندر آورد پای

همی تاخت تا پيش قيصر چوباد

سخنهای خسرو بدو کرد ياد

چو قيصر ازان نامه بگسست بند

بديد آن سخنهای شاه بلند

بفرمود تا هر که دانا بدند

به گفتارها بر توانا بدند

به نزديک قيصر شدند انجمن

بپرسيد زيشان همه تن بتن

که اکنون مر اين را چه درمان کنيم

ابا شاه ايران چه پيمان کنيم

بدين نامه ما بی بهانه شديم

همی روم و ايران يگانه شديم

بزرگان فرزانه برخاستند

زبان را به پاسخ بياراستند

که ما کهترانيم و قيصر تويی

جهاندار با تخت و افسر تويی

نگه کن کنون رای و فرمان تو راست

ز ما گر بخواهی تن و جان تو راست

چو بشنيد قيصر گرفت آفرين

بدان نامداران با رای و دين

همی بود تاشمع گردان سپهر

دگرگونه ترشد به آيين و چهر

چو خورشيد گردنده بی رنگ شد

ستاره به برج شباهنگ شد

به فرمود قيصر به نيرنگ ساز

که پيش آرد انديشه های دراز

بسازيد جای شگفتی طلسم

که کس بازنشناسد او را به جسم

نشسته زنی خوب برتخت ناز

پراز شرم با جامه های طراز

ازين روی و زان رو پرستندگان

پس پشت و پيش اندرش بندگان

نشسته بران تخت بی گفت وگوی

بگريان زنی ماند آن خوب روی

زمان تا زمان دست برآفتی

سرشکی ز مژگان بينداختی

هرآنکس که ديدی مر او را ز دور

زنی يافتی شيفته پر ز نور

که بگريستی بر مسيحا بزار

دو رخ زرد و مژگان چو ابر بهار

طلسم بزرگان چو آمد بجای

بر قيصر آمد يکی رهنمای

ز دانا چو بشنيد قيصر برفت

به پيش طلسم آمد آنگاه تفت

ازان جادويی در شگفتی بماند

فرستاد و گستهم را پيش خواند

بگستهم گفت ای گو نامدار

يکی دختری داشتم چون نگار

بباليد و آمدش هنگام شوی

يکی خويش بد مرو را نامجوی

به راه مسيحا بدو دادمش

ز بی دانشی روی بگشادمش

فرستادم او رابخان جوان

سوی آسمان شد روان جوان

کنون او نشستست با سوک و درد

شده روز روشن برو لاژورد

نه پندم پذيرد نه گويد سخن

جهان نو از رنج او شد کهن

يکی رنج بردار و او راببين

سخنهای دانندگان برگزين

جوانی و از گوهر پهلوان

مگر با تو او برگشايد زبان

بدو گفت گستهم کايدون کنم

مگر از دلش رنج بيرون کنم

بنزد طلسم آمد آن نامدار

گشاده دل و بر سخن کامگار

چوآمد به نزديک تختش فراز

طلسم از بر تخت بردش نماز

گرانمايه گستهم بنشست خوار

سخن گفت با دختر سوکوار

دلاور نخست اندر آمد بپند

سخنها که او را بدی سودمند

بدو گفت کای دخت قيصر نژاد

خردمند نخروشد از کار داد

رهانيست از مرگ پران عقاب

چه در بيشه شير و چه ماهی در آب

همه باد بد گفتن پهلوان

که زن بی زبان بود و تن بی روان

به انگشت خود هر زمانی سرشک

بينداختی پيش گويا پزشک

چوگستهم ازو در شگفتی بماند

فرستاد قيصر کس او را بخواند

چه ديدی بدوگفت از دخترم

کزو تيره گردد همی افسرم

بدو گفت بسيار دادمش پند

نبد پند من پيش او کاربند

دگر روز قيصر به بالوی گفت

که امروز با انديان باش جفت

همان نيز شاپور مهتر نژاد

کند جان ما رابدين دخت شاد

شوی پيش اين دختر سوکوار

سخن گويی ازنامور شهريار

مگر پاسخی يابی از دخترم

کزو آتش آيد همی برسرم

مگر بشنود پند و اندرزتان

بداند سرماهی وارزتان

برآنم که امروز پاسخ دهد

چوپاسخ بواز فرخ دهد

شود رسته زين انده سوکوار

که خوناب بارد همی برکنار

برفت آن گرامی سه آزادمرد

سخن گوی وهريک بننگ نبرد

ازيشان کسی روی پاسخ نديد

زن بی زبان خامشی برگزيد

ازان چاره نزديک قيصر شدند

ببيچارگی نزد داور شدند

که هرچند گفتيم وداديم پند

نبد پند ما مر ورا سودمند

چنين گفت قيصر که بد روزگار

که ما سوکواريم زين سوکوار

ازان نامداران چو چاره نيافت

سوی رای خراد بر زين شتاف

بدو گفت کای نامدار دبير

گزين سر تخمه ی اردشير

يکی سوی اين دختر اندر شوی

مگر يک ره آواز او بشنوی

فرستاد با او يکی استوار

ز ايوان به نزديک آن سوکوار

چوخراد بر زين بيامد برش

نگه کرد روی و سر و افسرش

همی بود پيشش زمانی دراز

طلسم فريبنده بردش نماز

بسی گفت و زن هيچ پاسخ نداد

پرانديشه شد مرد مهتر نژاد

سراپای زن راهمی بنگريد

پرستندگان را بر او بديد

همی گفت گر زن زغم بيهش است

پرستنده باری چرا خامش است

اگر خود سرشکست در چشم اوی

سزيدی اگر کم شدی خشم اوی

به پيش برش بر چکاند همی

چپ وراست جنبش نداند همی

سرشکش که انداخت يک جای رفت

نه جنبان شدش دست ونه پای رفت

اگرخود درين کالبد جان بدی

جز از دست جاييش جنبان بدی

سرشکش سوی ديگر انداختی

وگر دست جای دگر آختی

نبينم همی جنبش جان و جسم

نباشد جز از فيلسوفی طلسم

بر قيصر آمد بخنديد وگفت

که اين ماه رخ را خرد نيست جفت

طلسمست کاين روميان ساختند

که بالوی و گستهم نشناختند

بايرانيان بربخندی همی

وگر چشم ما را ببندی همی

چواين بشنود شاه خندان شود

گشاده رخ و سيم دندان شود

بدو گفت قيصر که جاويد زی

که دستور شاهنشهان را سزی

يکی خانه دارم در ايوان شگفت

کزين برتو را ندازه نتوان گرفت

يکی اسب و مردی بروبر سوار

کز انجا شگفتی شود هوشيار

چوبينی ندانی که اين بند چيست

طلسمست گر کرده ی ايزديست

چو خراد برزين شنيد اين سخن

بيامد بران جايگاه کهن

بديدش يکی جای کرده بلند

سوار ايستاده درو ارجمند

کجا چشم بيننده چونان نديد

بدان سان توگفتی خدای آفريد

بديد ايستاده معلق سوار

بيامد بر قيصر نامدار

چنين گفت کز آهنست آن سوار

همه خانه از گوهر شاهوار

که دانا و را مغنياطيس خواند

که روميش بر اسپ هندی نشاند

هرآنکس که او دفتر هندوان

بخواند شود شاد و روشن روان

بپرسيد قيصر که هندی زراه

همی تا کجا برکشد پايگاه

زدين پرستندگان بر چيند

همه بت پرستند گر خود کيند

چنين گفت خراد برزين که راه

بهند اندرون گاو شاهست و ماه

به يزدان نگروند و گردان سپهر

ندارد کسی برتن خويش مهر

ز خورشيد گردنده بر بگذرند

چوما را ز دانندگان نشمرند

هرآنکس که او آتشی بر فروخت

شد اندر ميان خويشتن را بسوخت

يکی آتشی داند اندر هوا

به فرمان يزدان فرمان روا

که دانای هندوش خواند اثير

سخنهای نعز آورد دلپذير

چنين گفت که آتش به آتش رسيد

گناهش ز کردار شد ناپديد

ازان ناگزير آتش افروختن

همان راستی خواند اين سوختن

همان گفت وگوی شما نيست راست

برين بر روان مسيحا گواست

نبينی که عيسی مريم چه گفت

بدانگه که بگشاد راز ازنهفت

که پيراهنت گر ستاند کسی

می آويز با او به تندی بسی

وگر بر زند کف به رخسار تو

شود تيره زان زخم ديدار تو

مزن هم چنان تابه ماندت نام

خردمند رانام بهتر ز کام

بسو تام را بس کن از خوردنی

مجو ار نباشدت گستردنی

بدين سر بدی راببد مشمريد

بی آزار ازين تيرگی بگذريد

شما را هوا بر خرد شاه گشت

دل از آز بسيار بيراه گشت

که ايوانهاتان بکيوان رسيد

شماری که شد گنجتان را کليد

ابا گنجتان نيز چندان سپاه

زره های رومی و رومی کلاه

بهر جای بيداد لشکر کشيد

ز آسودگی تيغها برکشيد

همی چشمه گردد بيابان ز خون

مسيحا نبود اندرين رهنمون

يکی بينوا مرد درويش بود

که نانش ز رنج تن خويش بود

جز از ترف و شيرش نبودی خورش

فزونيش رخبين بدی پرورش

چو آورد مرد جهودش بمشت

چوبی يار وبيچاره ديدش بکشت

همان کشته رانيز بردار کرد

بران دار بر مرو را خوار کرد

چو روشن روان گشت و دان شپذير

سخن گوی و داننده و يادگير

به پيغمبری نيز هنگام يافت

ببر نايی از زيرکی کام يافت

تو گويی که فرزند يزدان بد اوی

بران دار برگشته خندان بد اوی

بخندد برين بر خردمند مرد

تو گر بخردی گرد اين فن مگرد

که هست او ز فرزند و زن بی نياز

به نزديک او آشکارست راز

چه پيچی ز دين کيومرثی

هم از راه و آيين طهمورثی

که گويند دارا ی گيهان يکيست

جز از بندگی کردنت رای نيست

جهاندار دهقان يزدان پرست

چوبر واژه برسم بگيرد بدست

نشايد چشيدن يکی قطره آب

گر از تشنگی آب بيند بخواب

به يزدان پناهند به روز نبرد

نخواهد به جنگ اندرون آب سرد

همان قبله شان برترين گوهرست

که از آب و خاک و هوا برترست

نباشند شاهان ما دين فروش

بفرمان دارنده دارند گوش

بدينار وگوهر نباشند شاد

نجويند نام و نشان جز بداد

ببخشيدن کاخهای بلند

دگر شاد کردن دل مستمند

سديگر کسی کو به روز نبرد

بپوشد رخ شيد گردان بگرد

بروبوم دارد زدشمن نگاه

جزين را نخواهد خردمند شاه

جزاز راستی هرک جويد زدين

بروباد نفرين بی آفرين

چو بشنيد قيصر پسند آمدش

سخنهای او سودمند آمدش

بدو گفت آن کو جهان آفريد

تو را نامدار مهان آفريد

سخنهای پاک ازتو بايد شنيد

تو داری در رازها را کليد

کسی راکزين گونه کهتربود

سرش ز افسر ماه برتر بود

درم خواست از گنج و دينار خواست

يکی افسری نامبردار خواست

بدو داد و بسيارکرد آفرين

که آباد باد ازتوايران زمين

وزان پس چو دانست کامد سپاه

جهان شد ز گرد سواران سياه

گزين کرد زان روميان صدهزار

همه نامدار ازدرکارزار

سليح و درم خواست واسپان جنگ

سرآمد برو روزگار درنگ

يکی دخترش بود مريم بنام

خردمند و با سنگ و با رای وکام

بخسرو فرستاد به آيين دين

همی خواست ازکردگار آفرين

بپذرفت دخترش گستهم گرد

به آيين نيکو بخسرو سپرد

وزان پس بياورد چندان جهيز

کزان کند شد بارگيهای تيز

ز زرينه و گوهر شاهوار

ز ياقوت وز جامه ی زرنگار

ز گستردنيها و ديبای روم

به زر پيکر و از بريشمش بوم

همان ياره و طوق با گوشوار

سه تاج گرانمايه گوهرنگار

عماری بياراست زرين چهار

جليلش پر ازگوهر شاهوا ر

چهل مهد ديگر بد از آبنوس

ز گوهر درفشان چو چشم خروس

ازان پس پرستنده ماه روی

زايوان برفتند با رنگ وبوی

خردمند و بيدار پانصد غلام

بيامد بزرين وسيمين ستام

ز رومی همان نيز خادم چهل

پری چهره و شهره ودلگسل

وزان فيلسوفان رومی چهار

خردمند و با دانش ونامدار

بديشان بگفت آنچ بايست گفت

همان نيز با مريم اندرنهفت

از آرام وز کام و بايستگی

همان بخشش و خورد و شايستگی

پس از خواسته کرد رومی شمار

فزون بد ز سيصد هزاران هزار

فرستاد هر کس که بد بردرش

ز گوهر نگار افسری بر سرش

مهان را همان اسپ و دينار داد

ز شايسته هر چيز بسيار داد

چنين گفت کای زيردستان شاه

سزد گر بر آريد گردن بماه

ز گستهم شايسته تر در جهان

نخيزد کسی از ميان مهان

چوشاپور مهتر کرانجی بود

که اندر سخنها ميانجی بود

يک راز دارست بالوی نيز

که نفروشد آزادگان را بچيز

چوخراد برزين نبيند کسی

اگر چند ماند بگيتی بسی

بران آفريدش خدای جهان

که تا آشکارا شود زو نهان

چو خورشيد تابنده او بی بديست

همه کار و کردار او ايزديست

همه ياد کرد اين به نامه درون

برفتند با دانش و رهنمون

ستاره شمر پيش با رهنمای

که تارفتنش کی به آيد ز جای

به جنبيد قيصر به بهرام روز

به نيک اختر و فال گيتی فروز

دو منزل همی رفت قيصر به راه

سديگر بيامد به پيش سياه

به فرمود تا مريم آمد به پيش

سخن گفت با او ز اندازه بيش

بدو گفت دامن ز ايرانيان

نگه دار و مگشای بند ازميان

برهنه نبايد که خسرو تو را

ببيند که کاری رسد نو تو را

بگفت اين و بدرود کردش به مهر

که يار تو بادا برفتن سپهر

نيا طوس جنگی برادرش بود

بدان جنگ سالار لشکرش بود

بدو گفت مريم به خون خويش تست

بران برنهادم که هم کيش تست

سپردم تو را دختر وخواسته

سپاهی برين گونه آراسته

نياطوس يکسر پذيرفت از وی

بگفت و گريان بپيچيد روی

همی رفت لشکر به راه وريغ

نيا طوس در پيش با گرز وتيغ

چو بشنيد خسروکه آمد سپاه

ازان شارستان برد لشکر به راه

چو آمد پديدار گرد سران

درفش سواران جوشن وران

همی رفت لشکر بکردار گرد

سواران بيدار و مردان مرد

دل خسرو از لشکر نامدار

بخنديد چون گل بوقت بهار

دل روشن راد راتيز کرد

مران باره را پاشنه خيز کرد

نياطوس را ديد و در برگرفت

بپرسيدن آزادی اندرگرفت

ز قيصر که برداشت زانگونه رنج

ابا رنج ديگر تهی کرد گنج

وزانجای سوی عماری کشيد

بپرده درون روی مريم بديد

بپرسيد و بر دست او بوس داد

ز ديدار آن خوب رخ گشت شاد

بياورد لشکر به پرده سرای

نهفته يکی ماه را ساخت جای

سخن گفت و بنشست بااوسه روز

چهارم چو بفروخت گيتی فروز

گزيده سرايی بياراستند

نياطوس را پيش اوخواستند

ابا سرگس و کوت جنگی بهم

سران سپه را همه بيش و کم

بديشان چنين گفت کاکنون سران

کدامند و مردان جنگاوران

نياطوس بگزيد هفتاد مرد

که آورد گيرند روز نبرد

که زير درفشش برفتی هزار

گزيده سواران خنجر گزار

چو خسرو بديد آن گزيده سپاه

سواران گردنکش ورزمخواه

همی خواند بر کردگار آفرين

که چرخ آفريد و زمان و زمين

همان بر نياطوس وبر لشکرش

چه برنامور قيصر وکشورش

بدان مهتران گفت اگر کردگار

مرا يارباشد گه کارزار

توانايی خويش پيداکنم

زمين رابکوکب ثرياکنم

نباشد جزانديشه ی دوستان

فلک يارومهر ردان بوستان

بهشتم بياراست خورشيد چهر

سپه را بکردار گردان سپهر

ز درگاه برخاست آوای کوس

هواشد زگرد سپاه آبنوس

سپاهی گزين کرد زآزادگان

بيام سوی آذرابادگان

دو هفته برآمد بفرمان شاه

بلشکر گه آمد دمادم سپاه

سرا پرده ی شاه بردشت دوک

چنان لشکری گشن وراهی سه دوک

نياطوس را داد لشکر همه

بدو گفت مهتر تويی بررمه

وزان جايگه با سواران گرد

عنان باره ی تيزتگ راسپرد

سوی راه چيچست بنهاد روی

همی راند شادان دل وراه جوی

بجايی که موسيل بود ارمنی

که کردی ميان بزرگان منی

به لشکر گهش يار بندوی بود

که بندوی خال جهانجوی بود

برفت اين دوگرد ازميان سپاه

ز لشکر نگه کرد خسرو به راه

به گستهم گفت آن دلاور دومرد

چنين اسپ تازان به دشت نبرد

برو سوی ايشان ببين تاکيند

برين گونه تازان زبهر چيند

چنين گفت گستهم کای شهريار

برانم که آن مرد ابلق سوار

برادرم بندوی کنداورست

همان يارش ازلشکری ديگرست

چنين گفت خسرو بگستهم شير

که اين کی بود ای سوار دلير

کجاکار بندوی باشد درشت

مگر پاک يزدان بود ياروپشت

اگر زنده خواهی به زندان بود

وگر کشته بردار ميدان بود

بدو گفت گستهم شاها درست

بدان سونگه کن که اوخال تست

گرآيد به نزديک وباشد جزاوی

ز گستهم گوينده جز جان مجوی

هم آنگه رسيدند نزديک شاه

پياده شدند اندران سايه گاه

چو رفتند نزديک خسرو فراز

ستودند و بردند پيشش نماز

بپرسيد خسرو به بندوی گفت

که گفتم تو راخاک يابم نهفت

به خسرو بگفت آنچ بر وی رسيد

همان مردمی کو ز بهرام ديد

وزان چاره جستن دران روزگار

وزان پوشش جامه ی شهريار

همی گفت وخسرو فراوان گريست

ازان پس بدو گفت کاين مردکيست

بدو گفت کای شاه خورشيد چهر

تو مو سيل را چون نپرسی زمهر

که تا تو ز ايران شدستی بروم

نخفتست هرگز بباد بوم

سراپرده ودشت جای وی است

نه خرگاه وخيمه سرای وی است

فراوان سپاهست بااوبهم

سليح بزرگی وگنج درم

کنون تا تو رفتی برين راه بود

نيازش ببرگشتن شاه بود

جهاندار خسرو به موسيل گفت

که رنج تو کی ماند اندرنهفت

بکوشيم تا روز توبه شود

همان نامت از مهتران مه شد

بدو گفت موسيل کای شهريار

بمن بريکی تازه کن روزگار

که آيم ببوسم رکيب تو را

ستايش کنم فر و زيب تو را

بدو گفت خسرو که با رنج تو

درفشان کنم زين سخن گنج تو

برون کرد يک پای خويش از رکيب

شد آن مرد بيدار دل ناشکيب

ببوسيد پای و رکيب ورا

همی خيره گشت از نهيب ورا

چو بيکار شد مرد خسروپرست

جهانجوی فرمود تا بر نشست

وزان دشت بی بر انگيخت اسپ

همی تاخت تا پيش آذر گشسپ

نوان اندر آمد به آتشکده

دلش بود يکسر بدرد آژده

بشد هيربد زند و استا بدست

به پيش جهاندار يزدان پرست

گشاد از ميان شاه زرين کمر

بر آتش بر آگند چندی گهر

نيايش کنان پيش آذر بگشت

بناليد وز هيربد برگذشت

همی گفت کای داور داد وپاک

سردشمنان اندر آور بخاک

تودانی که برداد نالم همی

همه راه نيکی سگالم همی

تومپسند بيداد بيدادگر

بگفت اين و بر بست زرين کمر

سوی دشت دوک اندر آورد روی

همی شد خليده دل و راه جوی

چو آمد به لشکر گه خويش باز

همان تيره گشت آن شب ديرياز

فرستاد بيدار کارآگهان

که تا باز جويند کارجهان

چو آگاه شد لشکر نيمروز

که آمد ز ره شاه گيتی فروز

همه کوس بستند بر پشت پيل

زمين شد به کردار دريای نيل

ازان آگهی سر به سر نو شدند

بياری به نزديک خسرو شدند

چوآمد به بهرام زين آگهی

که تازه شد آن فر شاهنشهی

همانگه ز لشکر يکی نامجوی

نگه کرد با دانش و آب روی

کجا نام او بود دانا پناه

که بهرام را او بدی نيک خواه

دبير سرافراز را پيش خواند

سخنهای بايسته چندی براند

بفرمود تا نامه های بزرگ

نويسد بران مهتران سترگ

بگستهم و گردوی و بندوی گرد

که از مهتران نام گردی ببرد

چو شاپور و چون انديان سوار

هرآنکس که بود از يلان نامدار

سرنامه گفت از جهان آفرين

همی خواهم اندر نهان آفرين

چوبيدار گرديد يکسر ز خواب

نگيريد بر بد ازين سان شتاب

که تا درجهان تخم ساسانيان

پديد آمد اندر کنار و ميان

ازيشان نرفتست جزبرتری

بگرد جهان گشتن و داوری

نخست از سر بابکان اردشير

که اندر جهان تازه شد داروگير

زمانه ز شمشير او تيره گشت

سر نامداران همه خيره گشت

نخستين سخن گويم از اردوان

ازان نامداران روشن روان

شنيدی که بر نامور سوفزای

چه آمد ز پيروز ناپاک رای

رها کردن ازبند پای قباد

وزان مهتران دادن او را بباد

قباد بد انديش نيرو گرفت

هنرها بشست از دل آهو گرفت

چنان نامور نيک دل را بکشت

برو شد دل نامداران درشت

کسی کو نشايد به پيوند خويش

هوا بر گزيند ز فرزند خويش

به بيگانگان هم نشايد بنيز

نجويد کسی عاج از چوب شيز

بساسانيان تا نداريد اميد

مجوييد ياقوت از سرخ بيد

چواين نامه آرند نزد شما

که فرخنده باد او رمزد شما

به نزديک من جايتان روشنست

برو آستی هم ز پيراهنست

بيک جای مان بود آرام و خواب

اگر تيره بد گر بلند آفتاب

چو آييد يکسر به نزديک من

شود روشن اين جان تاريک من

نينديشم از روم وز شاهشان

بپای اندر آرم سر و گاهشان

نهادند برنامه ها مهر اوی

بيامد فرستاده راه جوی

بکردار بازارگانان برفت

بدرگاه خسرو خراميد تفت

يکی کاروانی ز هرگونه چيز

ابا نامه ها هديه ها داشت نيز

بديد آن بزرگی و چندان سپاه

که گفتی مگر بر زمين نيست راه

به دل گفت با اين چنين شهريار

نخواهد ز بهرام يل زينهار

يکی مرد بی دشمنم پارسی

همان بار دارم شتروار سی

چراخويشتن کرد بايد هلاک

بلندی پديدار گشت ازمغاک

شوم نامه نزديک خسروبرم

به نزديک او هديه ی نوبرم

بانديشه آمد به نزديک شاه

ابا هديه و نامه ونيک خواه

درم برد و با نامه ها هديه برد

سخنهاش برشاه گيتی شمرد

جهاندار چون نامه ها را بخواند

مر او را بکرسی زرين نشاند

بدو گفت کای مرد بسياردان

تو بهرام را نزد من خوار دان

کنون ز آنچ کردی رسيدی بکام

فزون تر مجو اندرين کار نام

بفرمود تا نزد او شد دبير

مران پاسخ نامه را ناگزير

نوشت اندران نامه های دراز

که اين مهتر گرد گردن فراز

همه نامه های تو برخوانديم

فرستاده را پيش بنشانديم

به گفتار بيکار با خسرويم

به دل با تو همچون بهار نويم

چولشکر بياری بدين مرز وبوم

که انديشد از گرز مردان روم

همه پاک شمشيرها برکشيم

به جنگ اندورن روميان را کشيم

چو خسرو ببيند سپاه تو را

همان مردی و پايگاه تو را

دلش زود بيکار ولرزان شود

زپيشت چو روبه گريزان شود

بدان نامه ها مهر بنهاد شاه

ببرد ان پسنديده ی نيک خواه

بدو گفت شاه ای خردمند مرد

برش گنج يابی ازين کارکرد

مرو را گهر داد و دينار داد

گرانمايه ياقوت بسيار داد

بدو گفت کاين نزد چوبينه بر

شنيده سخنها برو بر شمر

بيامد به نزديک چوبينه مرد

شنيده سخنها همه يادکرد

چو مرد جهانجوی نامه بخواند

هوارا بخواند وخرد را براند

ازان نامه ها ساز رفتن گرفت

بماندند ايرانيان درشگفت

برفتند پيران به نزديک اوی

چوديدند کردار تاريک اوی

همی گفت هرکس کز ايدر مرو

زرفتن کهن گردد اين روز نو

اگر خسرو آيد به ايران زمين

نبينی مگر گرز و شمشير کين

برين تخت شاهی مخور زينهار

همی خيره بفريبدت روزگار

نيامد سخنها برو کارگر

بفرمود تا رفت لشکر بدر

همی تاخت تا آذر آبادگان

سپاهی دلاور ز آزادگان

سپاه اندر آمد بتنگ سپاه

ببستند بر مور و بر پشه راه

چنين گفت پس مهتر کينه خواه

که من کرد خواهم به لشکر نگاه

ببينم که رومی سواران کيند

سپاهی کدامند و گردان کيند

همه برنشستند گردان براسپ

يلان سينه و مهتر ايزد گشسپ

بديدار آن لشکر کينه خواه

گرانمايگان برگرفتند راه

چولشکر بديدند باز آمدند

به نزديک مهتر فراز آمدند

که اين بی کرانه يکی لشکرند

ز انديشه ما همی بگذرند

وزان روی رومی سواران شاه

برفتند پويان بدان بارگاه

ببستند بر پيش خسرو ميان

که ما جنگ جوييم زايرانيان

بدان کار همداستان گشت شاه

کزو آرزو خواست رومی سپاه

چوخورشيد برزد سراز تيره کوه

خروشی برآمد زهر دو گروه

که گفتی زمين گشت گردان سپهر

گر از تيغها تيره شد روی مهر

بياراسته ميمن و ميسره

زمين کوه گشت آهنين يکسره

از آواز اسپان و بانگ سپاه

بيابان همی جست بر کوه راه

چو بهرام جنگی بدان بنگريد

يکی خنجر آبگون برکشيد

نيامد به دل ش اندرون ترس وبيم

دل شير دربيشه شد بد و نيم

به ايرانيان گفت صف برکشيد

همه کشور دوک لشکر کشيد

همی گشت گرد سپه يک تنه

که دارد نگه ميسره وميمنه

يلان سينه را گفت برقلبگاه

همی باش تا پيش روی سپاه

که از لشکر امروز جنگی منم

بگاه گريزش درنگی منم

نگه کرد خسرو بدان رزمگاه

جهان ديد يکسر زلشکر سياه

رخ شيد تابان چوکام هژبر

همی تيغ باريد گفتی ز ابر

نياطوس و بندوی و گستهم وشاه

ببالا گذشتند زان رزمگاه

نشستند بر کوه دوک آن سران

نهاده دو ديده بفرمانبران

ازان کوه لشکر همی ديد شاه

چپ وراست و قلب و جناح سپاه

چوبرخاست آواز کوس از دو روی

برفتند مردان پر خاشجوی

تو گفتی زمين کوه آهن شدست

سپهر ا زبر خاک دشمن شدست

چو خسرو بران گونه پيکار ديد

فلک تار ديد و زمين قار ديد

به يزدان همی گفت برپهلوی

که از برتو ران پاک وبرتر توی

که برگردد امروز از رزم شاد

که داند چنين جز تو ای پاک وراد

کرابخت خواهد شدن کندرو

سر نيزه که شود خار و خو

دل و جان خسرو پرانديشه بود

جهان پيش چشمش يکی بيشه بود

که بگسست کوت ازميان سپاه

ز آهن بکردار کوهی سياه

بيامد دمان تاميان گروه

چو نزديک ترشد بران برز کوه

به خسرو چنين گفت کای سرفراز

نگه کن بدان بنده ديوساز

که بااو برزم اندر آويختی

چواو کامران شد تو بگريختی

ببين از چپ لشکر ودست راست

که تا از ميان دليران کجاست

کنون تا بياموزمش کارزار

ببيند دل و رزم مردان کار

چو بشنيد خسرو زکوت اين سخن

دلش گشت پردرد و کين کهن

کجا گفت کز بنده بگريختی

سليح سواران فروريختی

ورا زان سخن هيچ پاسخ نداد

دلش گشت پرخون و سر پر ز باد

چنين گفت پس کوت را شهريار

که روپيش آن مرد ابلق سوار

چوبيند تو را پيشت آيد به جنگ

تومگريز تا لب نخايی زننگ

چوبشنيد کوت اين سخن بازگشت

چنان شد که با باد انباز گشت

همی رفت جوشان ونيزه بدست

به آوردگه رفت چون پيل مست

چو نزديک شد خواست بهرام را

برافراخت زانگونه زونام را

يلان سينه بهرام را بانگ کرد

که بيدارباش ای سوار نبرد

که آمد يکی ديو چون پيل مست

کمندی بفتراک و نيزه بدست

چو بهرام بشنيد تيغ از نيام

برآهخت چون باد و برگفت نام

چوخسرو چنان ديد برپای خاست

ازان کوه سر سر برآورد راست

نهاده بکوت و به بهرام چشم

دو ديده پر از آب و دل پر ز خشم

چو رومی به نيزه درآمد زجای

جهانجوی بر جای بفشارد پای

چو نيزه نيامد برو کارگر

بر وی اندر آورد جنگی سپر

يکی تيغ زد بر سر و گردنش

که تاسينه ببريد تيره تنش

چو آواز تيغش به خسرو رسيد

بخنديد کان زخم بهرام ديد

نياطوس جنگی بتابيد چشم

ازان خنده ی خسرو آمد بخشم

به خسرو چنين گفت کای نامدار

نه نيکو بود خنده درکارزار

تو رانيست از روم جز کيميا

دلت خيره بينم بکين نيا

چو کوت هزاره به ايران و روم

نبينند هرگز به آباد بوم

بخندی کنون زانک اوکشته شد

چنان دان که بخت تو برگشته شد

بدو گفت خسرو من از کشتنش

نخندم همی وز بريده تنش

چنان دان که هرکس که دارد فسوس

همو يابد از چرخ گردنده کوس

مرا گفت کز بنده بگريختی

نبودت هنر تا نياويختی

ازان بنده بگريختن نيست ننگ

که زخمش بدين سان بود روز جنگ

وزان روی بهرام آواز داد

که ای نامداران فرخ نژاد

يلان سينه و رام و ايزد گسسپ

مرين کشته را بست بايد بر اسپ

فرستيد ز ايدر به لشکر گهش

بدان تابريده ببيند شهش

تن کوت رازود برپشت زين

بتنگی ببستند مردان کين

دوان اسپ با مرد گردن فراز

همی شد به لشکر گه خويش باز

دل خسرو ازکوت شد دردمند

گشادند زان کشته بند کمند

بران زخم او بر پراگند مشک

بفرمود پس تا بکردند خشک

به کرباس بر دوختش همچنان

زره دربر و تنگ بسته ميان

به نزديک قيصر فرستاد باز

که شمشير اين بنده ی ديوساز

برين گونه برد همی روز جنگ

ازو گر هزيمت شدم نيست ننگ

همه رو ميان دلشکسته شدند

به دل پاک بی جنگ خسته شدند

همی ريخت بطريق خونين سرشک

همی رخ پر از آب و دل پر ز رشک

بيامد ز گردنکشان ده هزار

همه جاثليقان گرد و سوار

يکی حمله بردند زان سان که کوه

بدريد ز آواز رومی گروه

چکاچک برخاست و بانگ سران

همان زخم شمشير و گرز گران

توگفتی که دريا بجوشد همی

سپهر روان بر خروشد همی

ز بس کشته اندر ميان سپاه

بماندند بر جای بربسته راه

ازان روميان کشته شد لشکری

هرآنکس که بود از دليران سری

دل خسرو از درد ايشان بخست

تن خسته زندگان راببست

همه کشتگان رابهم برفکند

تلی گشت برسان کوه بلند

همی خواندنديش بهرام چيد

ببريد خسرو ز رومی اميد

همی گفت اگر نيز رومی دو بار

کند همی برين گونه بر کارزار

جهان را تو بی لشکر روم دان

همان تيغ پولاد را موم دان

به سرگس چنين گفت پس شهريار

که فردا مبر جنگيان را به کار

تو فردا بياسای تا من سپاه

بيارم ز ايرانيان کينه خواه

بايرانيان گفت فردا به جنگ

شما را ببايد شدن بی درنگ

همه ويژه گفتند کايدون کنيم

که کوه و بيابان پر از خون کنيم

چو بر زد ز دريا درفش سپيد

ستاره شد از تيرگی نااميد

تبيره زنان از دو پرده سرای

برفتند با پيل و باکرنای

خروش آمد و نال هی گاودم

هم از کوه هی پيل رويينه خم

تو گفتی بجنبد همی دشت وراغ

شده روی خورشيد چون پر زاغ

چو ايرانيان برکشيدند صف

همه نيزه و تيغ هندی بکف

زمين سر به سر گفتی ازجوشنست

ستاره ز نوک سنان روشنست

چو خسرو بياراست بر قلبگاه

همه دل گرفتند يکسر سپاه

وراميمنه دار گردوی بود

که گرد ودلير وجهانجوی بود

بدست چپش نامدار ارمنی

ابا جوشن وتيغ آهرمنی

مبارز چوشاپور وچون انديان

بران جنگ بر تنگ بسته ميان

همی بود گستهم بردست شاه

که دارد مر او را ز دشمن

چوبهرام يل روميان رانديد

درنگی شد وخامشی برگزيد

بفرمود تاکوس برپشت پيل

ببستند وشد گرد لشکر چونيل

نشست ازبرپشت پيل سپيد

هم آوردش ازبخت شد نااميد

همی راند آن پيل تاميمنه

بشاپور گفت ای بد بدتنه

نه پيمانت اين بد به نامه درون

که پيش من آيی بدين دشت خون

نه اين باشد آيين پرمايگان

همی تن بکشتن دهی رايگان

بدو گفت شاپور کای ديوفش

سرخويش دربندگی کرده کش

ازين نامه کی بود نام ونشان

که گويی کنون پيش گردنکشان

گرانمايه خسرو بشاپور گفت

من آن نامه با رای او بود جفت

به نامه توپاداش يابی زمن

هم ازنامداران اين انجمن

چوهنگام باشد بگويم تو را

زانديشه بد بشويم تو را

چوبهرام آواز خسرو شنيد

بانديشه آن جادوی را بديد

برآشفت وزان کار تنگ آمدش

چوارغنده شد رای جنگ آمدش

جفا پيشه برپيل تنها برفت

سوی قلب خسرو خراميد تفت

چوخسرو چنان ديد با انديان

چين گفت کای نره شير ژيان

برين پيل برتيرباران کنيد

کمان را چوابر بهاران کنيد

از ايرانيان آنک بد روزبه

کمان برنهادند يکسر بزه

زپيکان چنان گشت خرطوم پيل

توگفتی شد از خستگی پيل نيل

هم آنگاه بهرام بالای خواست

يکی مغفر خسرو آرای خواست

همان تيرباران گرفتند باز

برآشفت بهرام گردن فراز

پياده شد آن مرد پرخاشخر

زره دامنش رابزد برکمر

سپر برسرآورد وشمشير تير

برآورد زان جنگيان رستخيز

پياده زبهرام بگريختند

کمانهای چاچی فروريختند

يکی باره بردند هم درزمان

سپهبد نشست از بر اودمان

خروشان همی تاخت تا قلبگاه

بجايی کجا شاه بد بی سپاه

همه قلبگه پاک برهم دريد

درفش جهاندار شد ناپديد

وزان جايگه شد سوی ميسره

پس پشتش آزادگان يکسره

نگهبان آن دست گردوی بود

که مردی دلير وجهانجوی بود

برادر چوروی برادر بديد

کمان را بزه کرد واندرکشيد

دوخونی بران سان برآويختند

که گفتی بهمشان برآميختند

بدين سان زمانی برآمد دراز

همی يک زديگر نگشتند باز

بدو گفت بهرام کای بی پدر

به خون برادر چه بندی کمر

بدو گفت گردوی کای پيسه گرگ

تونشنيدی آن داستان بزرگ

که هرکو برادر بود دوست به

چو دشمن بود بی پی و پوست به

تو هم دشمن و بد تن و ريمنی

جهان آفرين را به دل دشمنی

به پيش برادر برادر به جنگ

نيايد اگر باشدش نام و ننگ

چوبشنيد بهرام زو بازگشت

برآشفت و با او دژم ساز گشت

همی راند گردوی نا نزد شاه

ز آهن شده روی جنگی سياه

برو آفرين کرد خسرو به مهر

که پاداش بادت ز گردان سپهر

فرستاده خسرو به شاپور کس

که موسيل راباش فريادرس

بکوشيد تا پشت پشت آوريد

مگر بخت روشن به مشت آوريد

به گستهم گفت آن زمان شهريار

که گر هيچ رومی کند کارزار

چو بهرام جنگی شکسته شود

وگر نيز در جنگ خسته شود

همه روميان سر به گردون برند

سخنها ز اندازه بيرون برند

نخواهم که رومی بود سرفراز

به ما برکنند اندرين جنگ ناز

بديدم هنرهای رومی همه

بسان رمه روزگار دمه

هم آن به که من با سپاه اندکی

ز چوبينه آورد خواهم يکی

نخواهم درين کار ياری ز کس

اميدم به يزدان فريادرس

بدو گفت گستهم کای شهريار

به شيرين روانت مخور زينهار

چو رايت چنين است مردان کين

بخواه و مکن تيره روی زمين

بدو گفت خسرو که اينست روی

که گفتی ز لشکر کنون يار جوی

گزين کرد گستهم ز ايران سوار

ده و چار گردنکش نامدار

نخستين ازين جنگيان نام خويش

نوشت و بياورد و بنهاد پيش

دگر گرد شاپور با انديان

چو بند وی و گردوی پشت کيان

چو آذرگشسپ و دگر شير ذيل

چو زنگوی گستاخ با شير و پيل

تخواره که در جنگ غمخواره بود

يلان سينه را زشت پتياره بود

فرخ زاد و چون خسرو سرفراز

چو اشتاد پيروز دشمن گداز

چو فرخنده خورشيد با اور مزد

که دشمن بدی پيش ايشان فرزد

چومردان گزين کرد ز ايران دو هفت

ز لشکر بيک سو خراميد تفت

چنين گفت خسرو بدين مهتران

که ای سرفرازن و فرمانبران

همه پشت را سوی يزدان کنيد

دل خويش را شاد و خندان کنيد

جز از خواست يزدان نباشد سخن

چنين بود تا بود چرخ کهن

برزم اندرون کشته بهتر بود

که در خانه ات بنده مهتر بود

نگهدار من بود بايد به جنگ

بهنگام جنبش نسازم درنگ

همه هم زبان آفرين خواندند

ورا شهريار زمين خواندند

بکردند پيمان که از شهريار

کسی برنگردد ازين کارزار

سپهدار بشنيد و آرام يافت

خوش آمدش وز مهتران کام يافت

سپه رابه بهرام فرخ سپرد

همی رفت با چارده مرد گرد

هم آنگه خروش آمد از ديد هگاه

به بهرام گفتند کامد سپاه

جهان جوی بيدار دل برنشست

کمندی به فتراک و تيغی بدست

ز بالا چو آن مايه مردم بديد

تنی چند زان جنگيان برگزيد

يلان سينه راگفت کاين بد نژاد

به جنگ اندرون دادمردی بداد

که من دانم کنون جزو نيست اين

که يارد چميدن برين دشت کين

برين مايه مردم به جنگ آمدست

وگر پيش کام نهنگ آمدست

فزون نيست با او سرافراز بيست

ازيشان کسی را ندانم که کيست

اگر پيشم آيد جهان را بسم

اگر بر نيايم ازو ناکسم

به ايزد گشسپ ويلان سينه گفت

که مردان ندارند مردی نهفت

نبايد که ما بيش باشيم چار

به خسرو مرا کس نيايد به کار

يکی بد کجا نام او جان فروز

که تيره شبان برگزيدی به روز

سپه را بدو داد و خود پيش رفت

همی تاخ با اين سه بيدار تفت

چو بهرام را ديد خسرو ز راه

به ايرانيان گفت کامد سپاه

کنون هيچ دل را مداريد تنگ

که آمد مرا روزگار درنگ

من و گرز و چوبينه بدنشان

شما رزم سازيد با سرکشان

شما چارده يار و ايشان سه تن

مبادا که بينيد هرگز شکن

نياطوس با لشکر روميان

ببستند ناچار يکسر ميان

برفتند زان رزمگه سوی کوه

که ديدار بودی بهر دو گروه

همی گفت هرکس که پر مايه شاه

چرا جان فروشد ز بهر کلاه

بماند بدين دشت چندين سوار

شود خيره تنها سوی کارزار

همه دست برآسمان داشتند

که او را همه کشته پنداشتند

چو بهرام جنگی برانگيخت اسپ

يلان سينه و گرد ايزد گشسپ

بديدند ياران خسروهمه

شد او گرگ و آن نامداران رمه

بماند آنگهی شاه ز آويختن

وزان شورش و باره انگيختن

جهاندار ناکام برگاشت اسپ

پس اندر همی رفت ايزدگشسپ

چوگستهم وبندوی وگردوی ماند

گوتاجور نام يزدان بخواند

بگستهم گفت آن زمان شهريار

که تنگ اندرآمد بد روزگار

چه بايست اين بيهده رستخيز

بديدند پشت من اندر گريز

بدو گفت گستهم کامد سوار

توتنهاشدی چون کنی کارزار

نگه کرد خسرو پس پشت خويش

ازان چار بهرام را ديد پيش

همی داشت تن رازدشمن نگاه

ببريد برگستوان سياه

ازوبازماندند هردوسوار

پس پشت اودشمن کينه دار

به پيش اندر آمد يکی غار تنگ

سه جنگی پس اندر بسان پلنگ

بن غارهم بسته آمد زکوه

بماند آن جهاندار دور ازگروه

فرود آمد از اسپ فرخ جوان

پياده بران کوه برشد دوان

پياده شد وراه اوبسته شد

دل نامداران ازو خسته شد

نه جای درنگ ونه جای گريز

پس اندر همی رفت بهرام تيز

بخسرو چنين گفت کای پرفريب

به پيش فراز توآمد نشيب

برمن چراتاختی هوش خويش

نهاده برين گونه بردوش خويش

چوشد زان نشان کار برشاه تنگ

پس پشت شمشير و در پيش سنگ

به يزدان چنين گفت کای کردگار

توی برتر از گردش روزگار

بدين جای بيچارگی دست گير

تو باشی ننالم به کيوان و تير

هم آنگه چو از کوه برشد خروش

پديد آمد از راه فرخ سروش

همه جامه اش سبز و خنگی به زير

ز ديدار او گشت خسرو دلير

چو نزديک شد دست خسرو گرفت

ز يزدان پاک اين نباشد شگفت

چواز پيش بدخواه برداشتش

به آسانی آورد و بگذاشتش

بدو گفت خسرو که نام تو چيست

همی گفت چندی و چندی گريست

فرشته بدو گفت نامم سروش

چو ايمن شدی دور باش از خروش

کزين پس شوی بر جهان پادشا

نبايد که باشی جز از پارسا

بدين زودی اندر بشاهی رسی

بدين ساليان بگذرد هشت و سی

بگفت اين سخن نيز و شد ناپديد

کس اندر جهان اين شگفتی نديد

چو آن ديد بهرام خيره بماند

جهان آفرين را فراوان بخواند

همی گفت تا جنگ مردم بود

مبادا که مردی ز من گم بود

برآنم که جنگم کنون با پريست

برين تخت تيره ببايد گريست

نياطوس زان روی بر کوهسار

همی خواست از دادگر زينهار

خراشيد مريم دو رخسار خويش

ز تيمار جفت جهاندار خويش

سپه بود برکوه و هامون وراغ

دل روميان زو پر از درد و داغ

نياطوس چون روی خسرو نديد

عماری زرين به يکسو کشيد

بمريم چنين گفت کاندر نشين

که ترسم که شد شاه ايران زمين

هم آنگاه خسرو بران روی کوه

پديد آمد از راه دور از گروه

همه لشکر نامور شاد شد

دل مريم از درد آزاد شد

چوآمد به مريم بگفت آنچ ديد

وزان کوه خارا سر اندر کشيد

چنين گفت کای ماه قيصر نژاد

مرا داور دادگر داد داد

نه از کاهلی بدنه از بد دلی

که در جنگ بد دل کند کاهلی

بدان غار بی راه در ماندم

به دل آفريننده را خواندم

نهان داشت دارنده کارجهان

برين بنده گشت آشکارا نهان

فريدون فرخ نديد اين به خواب

نه تورو نه سلم و نه افراسياب

که امروز من ديدم ای سرکشان

ز پيروزی و شهرياری نشان

بديشان بگفت آن کجا ديد شاه

از آن پس به فرمود تا آن سپاه

همه جنگ را تاختن نوکنند

برزم اندرون ياد خسرو کنند

وزان روی بهرام شد پر ز درد

پشيمان شده زان همه کارکرد

هم آنگه ز کوه اندر آمد سپاه

جهان شد ز گرد سواران سياه

وزان روی بهرام لشکر براند

به روز اندرون روشنايی نماند

همی گفت هرکس که راند سپاه

خرد بايد و مردی و دستگاه

دليران که ديدند خشت مرا

همان پهلوانی سرشت مرا

مرا برگزيدند بر خسروان

به خاک افگنم نام نوشين روان

ز لشکر بر شاه شد خيره خير

کمان را بزه کرد و يک چوبه تير

بزد ناگهان بر کمرگاه شاه

بکژ اندر آويخت پيکان به راه

يکی بنده چون زخم پيکان بديد

بيامد ز ديباش بيرون کشيد

سبک شهريار اندر آمد دمان

به بهرام چوبينه ی بد نشان

بزد نيزه يی بر کمربند اوی

زره بود نگسست پيوند اوی

سنان سر نيزه شد به دونيم

دل مرد بی راه شد پر ز بيم

چو بشکست نيزه بر آشفت شاه

بزد تيغ بر مغفر کينه خواه

سراسر همه تيغ برهم شکست

بدان پيکر مغفر اندر نشست

همی آفرين کرد هرکس که ديد

هم آنکس که آواز آهن شنيد

گرانمايگان از پس اندر شدند

چنان لشکری را بهم بر زدند

خراميد بندوی نزديک شاه

که ای تاج تو برتو راز چرخ ماه

يکی لشکرست اين چومور وملخ

گرفته بيابان همه ريگ و شخ

نه والا بود خيره خون ريختن

نه اين شاه با بنده آويختن

هر آنکس که خواهد ز ما زينهار

به از کشته يا خسته در کارزار

بدو گفت خسرو که هرگز گناه

بپيچيد برو من نيم کينه خواه

همه پاک در زينهار منند

به تاج اندرون گوشوار منند

برآمد هم آنگه شب از تيره کوه

سپه بازگشتند هر دو گروه

چوآمد غوپاسبان و جرس

ز لشکر نبد خفته بسيار کس

جهان جوی بندوی ز آنجا برفت

ميان دو لشکر خراميد تفت

ز لشکر نگه کرد کنداوری

خوش آواز و گويا منا ديگری

بفرمود تا بارگی برنشست

به بيدار کردن ميان را ببست

چنين تا ميان دولشکر براند

کزو تا بدشمن فراوان نماند

خروشی برآورد کای بندگان

گنه کرده و بخت جويندگان

هران کز شما او گنهکارتر

به جنگ اندرون نامبردارتر

به يزدانش بخشيد شاه جهان

گناهی که کرد آشکار و نهان

به تيره شبان چون برآمد خروش

نهادند هرکس به آواز گوش

همه نامداران بهراميان

برفتن ببستند يک سر ميان

چو برزد سر از کوه گيتی فروز

زمين را به ملحم بياراست روز

همه دشت بی مرد و خرگاه بود

که بهرام زان شب نه آگاه بود

بدان خيمه ها در نديدند کس

جز از ويژه ياران بهرام و بس

چو بهرام زان لشکر آگاه گشت

بيامد بران خيمه ها برگذشت

به ياران چنين گفت کاکنون گريز

به آيد ز آرام با رستخيز

شتر خواست از ساروان سه هزار

هيو نان کفک افگن و نامدار

ز چيزی که در گنج بد بردنی

ز گستردنيها و از خوردنی

ز زرين و سيمين وز تخت عاج

همان ياره و طوق زرين وتاج

همه بار کردند و خود برنشست

ميان از پی بازگشتن ببست

چو خورشيد روشن بياراست گاه

طلايه بيامد ز نزديک شاه

به پرده سرای اندرون کس نديد

همان خيمه بر پای بر بس نديد

طلايه بيامد بگفت اين به شاه

دل شاه شد تنگ زان رزمخواه

گزين کرد زان جنگيان سه هزار

زره دار و برگستوان ور سوار

به نستود فرمود تا برنشست

ميان يلی تاختن را ببست

همی راند نستود دل پر ز درد

نبد مرد بهرام روز نبرد

همان نيز بهرام با لشکرش

نبود ايمن از راه وز کشورش

همی راند بی راه دل پر ز بيم

همی برد با خويشتن زر و سيم

يلان سينه و گرد ايزد گشسپ

ز يک سوی لشکر همی راند اسپ

به بی راه لشکر همی راندند

سخنهای شاهان همی خواندند

پديد آمد از دور يک پاره ده

کجا ده نبود از در مرد مه

همی راند بهرام پيش اندرون

پشيمان شده دل پر از درد و خون

چو از تشنگی خشک شدشان دهن

بيامد به خان يکی پيرزن

زبان را به چربی بياراستند

وزان پيرزن آب و نان خواستند

زن پير گفتار ايشان شنيد

يکی کهنه غربيل پيش آوريد

برو بر به گسترده يک پاره مشک

نهاده به غربيل بر نان کشک

يلان سينه به رسم به بهرام داد

نيامد همی در غم از واژ ياد

گرفتند واژ و بخوردند نان

نظاره بدان نامداران زنان

چو کشکين بخوردند می خواستند

زبانها به زمزم بياراستند

زن پير گفت ار ميت آرزوست

ميست و يکی نيز کهنه که دوست

بريدم کدو را که نوبد سرش

يکی جام کردم نهادم برش

بدو گفت بهرام چون می بود

ازان خوبتر جامها کی بود

زن پير رفت و بياورد جام

ازان جام بهرام شد شادکام

يکی جام پر بر کفش برنهاد

بدان تا شود پيرزن نيز شاد

بدو گفت کای مام با فرهی

ز کار جهان چيستت آگهی

بدو پيرزن گفت چندان سخن

شنيدم کزان گشت مغزم کهن

ز شهر آمد امروز بسيار کس

همی جنگ چوبينه گويند و بس

که شد لشکر او به نزديک شاه

سپهبد گريزان به شد بی سپاه

بدو گفت بهرام کای پاک زن

مرا اندرين داستانی بزن

که اين از خرد بود بهرام را

وگر برگزيد از هوا کام را

بدو پيرزن گفت کای شهره مرد

چرا ديو چشم تو را تيره کرد

ندانی که بهرام پور گشسپ

چوبا پور هرمز بر انگيزد اسپ

بخندد برو هرک دارد خرد

کس اورا ز گردنکشان نشمرد

بدو گفت بهرام گر آرزوی

چنين کرد گو می خوران در کدوی

برين گونه غربيل بر نان جو

همی دار در پيش تا جو درو

بران هم خورش يک شب آرام يافت

همی کام دل جست و ناکام يافت

چو خورشيد برچرخ بگشاد راز

سپهدار جنگی بزد طبل باز

بياورد چندانک بودش سپاه

گرانمايگان برگرفتند راه

بره بر يکی نيستان بود نو

بسی اندرو مردم نی درو

چو از دور ديدند بهرام را

چنان لشکرگشن و خودکام را

به بهرام گفتند انوشه بدی

ز راه نيستان چرا آمدی

که بی مر سپاهست پيش اندرون

همه جنگ را دست شسته به خون

چنين گفت بهرام کايدر سوار

نباشد جز از لشکر شهريار

فرود آمدند اندران نيستان

همه جنگ را تنگ بسته ميان

شنيدم که چون ما ز پرده سرای

بسی چيدن راه کرديم رای

جهاندار بگزيد نستود را

جهان جوی بی تار و بی پود را

ابا سه هزار از سواران مرد

کجا پای دارند روز نبرد

بدان تا بيايد پس ما دمان

چو بينم مر او را سرآرم زمان

همه اسپ را تنگها برکشيد

همه گرد اين بيشه لشکر کشيد

سواران سبک برکشيدند تنگ

گرفتند شمشير هندی به چنگ

همه نيستان آتش اندر زدند

سپه را يکايک بهم بر زدند

نيستان سراسر شد افروخته

يکی کشته و ديگری سوخته

چونستود را ديد بهرام گرد

عنان باره ی تيزتگ را سپرد

ز زين برگرفتش به خم کمند

بياورد و کردش هم آنگه ببند

همی خواست نستود زو زينهار

همی گفت کای نامور شهريار

چرا ريخت خواهی همی خون من

ببخشای بر بخت و ارون من

مکش مر مرا تا دوان پيش تو

بيايم بوم زار درويش تو

بدو گفت بهرام من چون تو مرد

نخواهم که باشد به دشت نبرد

نبرم سرت را که ننگ آيدم

که چون تو سواری به جنگ آيدم

چو يابی رهايی ز دستم بپوی

ز من هرچ ديدی به خسرو بگوی

چو بشنيد نستود روی زمين

ببوسيد و بسيار کرد آفرين

وزان بيشه بهرام شد تابری

ابا او دليران فرخنده پی

ببود و برآسود و ز آنجا برفت

به نزديک خاقان خراميد تفت

ازين سوی خسرو بران رزمگاه

بيامد که بهرام بد با سپاه

همه رزمگاهش به تاراج داد

سپه را همه بدره و تاج داد

يکی باره ی تيز رو برنشست

ميان را ز بهر پرستش ببست

به پيش اندر آمد يکی خارستان

پياده ببود اندران کارستان

به غلتيد در پيش يزدان به خاک

همی گفت کای داور داد و پاک

پی دشمن از بوم برداشتی

همه کار ز انديشه بگذاشتی

پرستنده و ناسزا بنده ام

به فرمان و رايت سرافگنده ام

وزان جايگه شد به پرده سرای

بيامد به نزديک او رهنمای

بفرمود تا پيش او شد دبير

نوشتند زو نامه يی برحرير

ز چيزی که رفت اندران رزمگاه

به قيصر نوشت اندران نامه شاه

نخست آفرين کرد بر دادگر

کزو ديد مردی و بخت و هنر

دگر گفت کز کردگار جهان

همه نيکوی ديدم اندر نهان

به آذرگشسپ آمدم با سپاه

دوان پيش بازآمدم کينه خواه

بدان گونه تنگ اندر آمد به جنگ

که بر من ببد کار پيکار تنگ

چو يزدان پاکش نبد دستگير

بمرد آن دم آتش و دار و گير

چوبيچاره تر گشت و لشکر نماند

گريزان به شبگير ز آنجا براند

همه لشکرش را بهم بر زديم

به لشکر گهش آتش اندرزديم

به فرمان يزدان پيروزگر

ببندم برو نيز راه گذر

نهادند برنامه بر مهرشاه

فرستادگان بر گرفتند راه

فرستاده با نامه شهريار

بشد تا بر قيصر نامدار

چو آن نامه برخواند قيصر ز تخت

فرود آمد آن مرد بيداربخت

به يزدان چنين گفت کای رهنمای

هميشه توی جاودانه بجای

تو پيروز کردی مر آن بنده را

کشنده توی مرد افگنده را

فراوان به درويش دينار داد

همان خوردنيهای بسيار داد

مر آن نامه را نيز پاسخ نوشت

بسان درختی به باغ بهشت

سرنامه کرد از جهاندار ياد

خداوند پيروزی و فرو داد

خداوند ماه و خداوند هور

خداونت پيل و خداوند مور

بزرگی و نيک اختری زو شناس

وزو دار تا زنده باشی سپاس

جز از داد و خوبی مکن در جهان

چه در آشکار و چه اندر نهان

يکی تاج کز قيصران يادگار

همی داشتی تا کی آيد به کار

همان خسروی طوق با گوشوار

صدوشست تا جامه ی زرنگار

دگر سی شتر بار دينار بود

همان در و ياقوت بسيار بود

صليبی فرستاد گوهر نگار

يکی تخت پرگوهر شاهوار

يکی سبز خفتان به زر بافته

بسی شوشه زر برو تافته

ازان فيلسوفان رومی چهار

برفتند با هديه وبا نثار

چو زان کارها شد به شاه آگهی

ز قيصر شدش کاربا فرهی

پذيره فرستاد خسرو سوار

گرانمايگان گرامی هزار

بزرگان به نزديک خسرو شدند

همه پاک با هديه نو شدند

چو خسرو نگه کرد و نامه بخواند

ازان خواسته در شگفتی بماند

به دستور فرمود پس شهريار

که آن جامه ی روم گوهر نگار

نه آيين پرمايه دهقان بود

کجا جامه ی جاثليقان بود

چو بر جامه ی ما چليپا بود

نشست اندر آيين ترسا بود

وگر خود نپوشم بيازارد اوی

همانا دگرگونه پندارد اوی

وگر پوشم اين نامداران همه

بگويند کاين شهريار رمه

مگر کز پی چيز ترسا شدست

که اندر ميان چليپا شدست

به خسرو چنين گفت پس رهنمای

که دين نيست شاها به پوشش بپای

تو بردين زر دشت پيغمبری

اگر چند پيوسته قيصری

بپوشيد پس جامه ی شهريار

بياويخت آن تاج گوهرنگار

برفتند رومی و ايرانيان

ز هر گونه مردم اندر ميان

کسی کش خرد بود چون جامه ديد

بدانست کور ای قيصر گزيد

دگر گفت کاين شهريار جهان

همانا که ترسا شد اندر نهان

دگر روز خسرو بياراست گاه

به سر برنهاد آن کيانی کلاه

نهادند در گلشن سور خوان

چنين گفت پس روميان را بخوان

بيامد نياطوس با روميان

نشستند با فيلسوفان بخوان

چو خسرو فرود آمد از تخت بار

ابا جامه ی روم گوهر نگار

خراميد خندان و برخوان نشست

بشد نيز بند وی برسم بدست

جهاندار بگرفت و از نهان

به زمزم همی رای زد با مهان

نياطوس کان ديد بنداخت نان

از آشفتگی باز پس شد ز خوان

همی گفت و ازو چليپا بهم

ز قيصر بود بر مسيحا ستم

چو بندوی ديد آن بزد پشت دست

بخوان بر به روی چليپا پرست

غمی گشت زان کار خسرو چوديد

بر خساره شد چون گل شنبليد

به گستهم گفت اين گو بی خرد

نبايد که بی داوری می خورد

ورا با نياطوس رومی چه کار

تن خويش را کرد امروز خوار

نياطوس زان جايگه برنشست

به لشکرگه خويش شد نيم مست

بپوشيد رومی زره رزم را

ز بهر تبه کردن بزم را

سواران رومی همه جنگ جوی

به درگاه خسرو نهادند روی

هم آنگه ز لشکر سواری چو باد

به خسرو فرستاد رومی نژاد

که بندوی ناکس چرا پشت دست

زند بر رخ مرد يزدان پرست

گر او را فرستی به نزديک من

و گرنه ببين شورش انجمن

ز من بيش پيچی کنون کز رهی

که جويد همی تخت شاهنشهی

چو بشنيد خسرو برآشفت و گفت

که کس دين يزدان نيارد نهفت

کيومرث و جمشيد تا کی قباد

کسی از مسيحا نکردند ياد

مبادا که دين نياکان خويش

گزيده سرافراز و پاکان خويش

گذارم بدين مسيحا شوم

نگيرم بخوان واژ و ترسا شوم

تو تنها همی کژگيری شمار

هنر ديدم از روميان روز کار

به خسرو چنين گفت مريم که من

بپا آورم جنگ اين انجمن

به من ده سرافراز بندوی را

که تا روميان از پی روی را

ببينند و باز آرمش تن درست

کسی بيهوده جنگ هرگز نجست

فرستاد بندوی را شهريار

به نزد نياطوس با ده سوار

همان نيز مريم زن هوشمند

که بودی هميشه لبانش بپند

بدو گفت رو با برادر پدر

بگو ای بدانديش پرخاشخر

نديدی که با شاه قيصر چه گفت

ز بهر بزرگی ورا بود جفت

ز پيوند خويشی و از خواسته

ز مردان وز گنج آراسته

تو پيوند خويشی همی برکنی

همان فر قيصر ز من بفگنی

ز قيصر شنيدی که خسرو ز دين

بگردد چو آيد به ايران زمين

مگو ايچ گفتار نا دلپذير

تو بندوی را سر به آغوش گير

ندانی که دهقان ز دين کهن

نپيچد چرا خام گويی سخن

مده رنج و کردار قيصر بباد

بمان تا به باشيم يک چند شاد

بکين پدر من جگر خسته ام

کمر بر ميان سوک را بسته ام

دل او سراسر پر از کين اوست

زبانش پر از رنج و تيماراوست

که او از پی واژ شد زشت گوی

تو از بی خرد هوشمندی مجوی

چو مريم برفت اين سخنها بگفت

نياطوس بشنيد و کينه نهفت

هم از کار بندوی دل کرد نرم

کجا داشت از روی بندوی شرم

بيامد به نزديک خسرو چو گرد

دل خويش خوش کرد زان گفته مرد

نياطوس گفت ای جهانديده شاه

خردمندی از مست رومی مخواه

توبس کن بدين نياکان خويش

خردمند مردم نگردد ز کيش

برين گونه چون شد سخنها دراز

به لشکر گه آمد نياطوس باز

بخراد برزين بفرمود شاه

که رو عرض گه ساز وديوان بخواه

همه لشکر روميان عرض کن

هر آنکس که هستند نوگر کهن

درمشان بده روميان را زگنج

بدادن نبايد که بينند رنج

کسی کو به خلعت سزاوار بود

کجا روز جنگ از در کار بود

بفرمود تا خلعت آراستند

ز در اسپ پرمايگان خواستند

نياطوس را داد چندان گهر

چه اسپ و پرستار و زرين کمر

کز اندازه هديه برتر گذاشت

سرش را ز پر مايگان برفراشت

هر آن شهرکز روم بستد قباد

چه هرمز چه کسری فرخ نژاد

نياطوس را داد و بنوشت عهد

بران جام حنظل پراگند شهد

برفتند پس روميان سوی روم

بدان مرز آباد و آباد بوم

دگر هفته برداشت با ده سوار

که بودند بينا دل و نامدار

ز لشکر گه آمد به آذرگشسپ

به گنبد نگه کرد و بگذاشت اسپ

پياده همی رفت و ديده پر آب

به زردی دو رخساره چون آفتاب

چو از دربه نزديک آتش رسيد

شد از آب ديده رخش ناپديد

دو هفته همی خواند استا وزند

همی گشت بر گرد آذر نژند

بهشتم بيامد ز آتشکده

چو نزديک شد روزگار سده

به آتش بداد آنچ پذيرفته بود

سخن هرچ پيش ردان گفته بود

ز زرين و سيمين گوهرنگار

ز دينار وز گوهر شاهوار

به درويش بخشيد گنج درم

نماند اندران بوم و برکس دژم

وزان جايگه شد با نديو شهر

که بردارد از روز شاديش بهر

کجا کشور شورستان بود مرز

کسی خاک او راندانست ارز

به ايوان که نوشين روان کرده بود

بسی روزگار اندر آن برده بود

گرانمايه کاخی بياراستند

همان تخت زرين به پيراستند

بيامد به تخت پدر برنشست

جهاندار پيروز يزدان پرست

بفرمود تا پيش او شد دبير

همان راهبر موبد تيزوير

نوشتند منشور ايرانيان

برسم بزرگان و فرخ مهان

بدان کار بندوی بد کدخدای

جهانديده و راد و فرخند هرای

خراسان سراسر به گستهم داد

بفرمود تا نو کند رسم وداد

بهرکار دستور بد بر ز مهر

دبيری جهانديده و خوب چهر

چو بر کام او گشت گردنده چرخ

ببخشيد داراب گرد و صطرخ

به منشور برمهر زرين نهاد

يکی درکف رام برزين نهاد

بفرمود تا نزد شاپور برد

پرستنده و خلعت او را سپرد

دگر مهر خسرو سوی انديان

بفرمود بردن برسم کيان

دگر کشوری را بگردوی داد

بران نامه بر مهر زرين نهاد

ببالوی داد آن زمان شهر چاچ

فرستاد منشور با تخت عاج

کليد در گنجها بر شمرد

سراسر بپور تخواره سپرد

بفرمود تا هر که مهتر بدند

به فرمان خراد برزين شدند

به گيتی رونده بود کام او

به منشورها بر بود نام او

ز لشکر هر آنکس که هنگام کار

بماندند با نامور شهريار

همی خلعت خسروی دادشان

به شاهی به مرزی فرستادشان

همی گشت گويا مناديگری

خوش آواز و بيدار دل مهتری

که ای زيردستان شاه جهان

مخوانيد جز آفرين در نهان

مجوييد کين و مريزيد خون

مباشيد بر کار بد رهنمون

گر از زيردستان بنالد کسی

گر از لشکری رنج يابد بسی

نيابد ستمگاره جز دار جای

همان رنج و آتش بديگر سرای

همه پادشاهند برگنج خويش

کسی راکه گرد آمد از رنج خويش

خوريد و دهيد آنک داريد چيز

همان کز شماهست درويش نيز

چو بايد خورش بامداد پگاه

سه من می بيابد ز گنجور شاه

به پيمان که خواند بران آفرين

که کوشد که آباد دارد زمين

گر ايدون که زين سان بود پادشا

به از دانشومند ناپارسا

مرا سال بگذشت برشست و پنج

نه نيکو بود گر بيازم به گنج

مگر بهره بر گيرم از پند خويش

بر انديشم از مرگ فرزند خويش

مرا بود نوبت برفت آن جوان

ز دردش منم چون تن بی روان

شتابم همی تا مگر يابمش

چويابم به بيغاره بشتابمش

که نوبت مرا به بی کام من

چرا رفتی و بردی آرام من

ز بدها تو بودی مرا دستگير

چرا چاره جستی ز همراه پير

مگر همرهان جوان يافتی

که از پيش من تيز بشتافتی

جوان را چو شد سال برسی و هفت

نه بر آرزو يافت گيتی برفت

همی بود همواره با من درشت

برآشفت و يکباره بنمود پشت

برفت و غم و رنجش ايدر بماند

دل و ديده ی من به خون درنشاند

کنون او سوی روشنايی رسيد

پدر را همی جای خواهد گزيد

برآمد چنين روزگار دراز

کزان همرهان کس نگشتند باز

همانا مرا چشم دارد همی

ز دير آمدن خشم دارد همی

ورا سال سی بد مرا شصت و هفت

نپرسيد زين پير و تنها برفت

وی اندر شتاب و من اندر درنگ

ز کردارها تا چه آيد به چنگ

روان تو دارنده روشن کناد

خرد پيش جان تو جوشن کناد

همی خواهم از کردگار جهان

ز روزی ده آشکار و نهان

که يکسر ببخشد گناه مرا

درخشان کند تيره گاه مرا

کنون داستانهای ديرينه گوی

سخنهای بهرام چوبينه گوی

که چون او سوی شهر ترکان رسيد

به نزد دلير و بزرگان رسيد

ز گردان بيدار دل ده هزار

پذيره شدندش گزيده سوار

پسر با برادرش پيش اندرون

ابا هر يکی موبدی رهنمون

چو آمد بر تخت خاقان فراز

برو آفرين کرد و بردش نماز

چو خاقان ورا ديد برپای جست

ببوسيد و بسترد رويش بدست

بپرسيد بسيارش از رنج راه

ز کار و ز پيکار شاه و سپاه

هم ايزد گشسپ و يلان سينه را

بپرسيد و خراد برزينه را

چو بهرام برتخت سيمين نشست

گرفت آن زمان دست خاقان بدست

بدو گفت کای مهتر بافرين

سپهدار ترکان و سالار چين

تو دانی که از شهريار جهان

نباشد کسی ايمن اندر نهان

بر آسايد از گنج و بگزايدش

تن آسان کند رنج بفزايدش

گر ايدون که اندر پذيری مرا

بهرنيک و بد دست گيری مرا

بدين مرز بی يار يار توام

بهر نيک و بد غمگسار توام

وگر هيچ رنج آيدت بگذرم

زمين را سراسر بپی بسپرم

گر ايدون که باشی تو همداستان

از ايدر شوم تا به هندوستان

بدو گفت خاقان که ای سرفراز

بدين روز هرگز مبادت نياز

بدارم تو را همچو پيوند خويش

چه پيوند برتر ز فرزند خويش

همه بوم با من بدين ياورند

اگر کهترانند اگر مهترند

تو را بر سران سرفرازی دهم

هم از مهتران بی نيازی دهم

بدين نيز بهرام سوگند خواست

زيان بود بر جان او بند خواست

بدو گفت خاقان به برتر خدای

که هست او مرا و تو را رهنمای

که تا زنده ام ويژه يار توام

بهر نيک و بد غمگسار توام

ازان پس دو ايوان بياراستند

زهر گونه يی جامه ها خواستند

پرستنده و پوشش و خوردنی

ز چيزی که بايست گستردنی

ز سيمين و زرين که آيد به کار

ز دينار وز گوهر شاهوار

فرستاد خاقان به نزديک اوی

درخشنده شد جان تاريک اوی

به چوگان و مجلس به دشت شکار

نرفتی مگر کو بدی غمگسار

برين گونه بر بود خاقان چين

همی خواند بهرام را آفرين

يکی نامبردار بد يار اوی

برزم اندرون دست بردار اوی

ازو مه به گوهر مقاتوره نام

که خاقان ازو يافتی نام و کام

به شبگير نزديک خاقان شدی

دولب را به انگشت خود بر زدی

بران سان که کهتر کند آفرين

بران نامبردار سالار چين

هم آنگه زدينار بردی هزار

ز گنج جهانديده نامدار

همی ديد بهرام يک چندگاه

به خاقان همی کرد خيره نگاه

بخنديد يک روز گفت ای بلند

توی بر مهان جهان ارجمند

بهر بامدادی بهنگام بار

چنين مرد دينار خواهد هزار

ببخشش گرين بيستگانی بود

همه بهر او زرکانی بود

بدو گفت خاقان که آيين ما

چنين است و افروزش دين ما

که از ما هر آنکس که جنگی ترست

به هنگام سختی درنگی ترست

چو خواهد فزونی نداريم باز

ز مردان رزم آور جنگ ساز

فزونی مر او راست برما کنون

بدينار خوانيم بر وی فسون

چو زو بازگيرم بجوشد سپاه

ز لشکر شود روز روشن سياه

جهانجوی گفت ای سر انجمن

تو کردی و را خيره بر خويشتن

چو باشد جهاندار بيدار و گرد

عنان را به کهتر نبايد سپرد

اگر زو رهانم تو را شايدت

وگر ويژه آزرم او بايدت

بدو گفت خاقان که فرمان تو راست

بدين آرزو رای و پيمان تو راست

مرا گر توانی رهانيد ازوی

سرآورده باشی همه گفت و گوی

بدو گفت بهرام که اکنون پگاه

چو آيد مقاتوره دينار خواه

مخند و بر و هيچ مگشای چشم

مده پاسخ و گر دهی جز به خشم

گذشت آن شب و بامداد پگاه

بيامد مقاتوره نزديک شاه

جهاندار خاقان بدو ننگريد

نه گفتار آن ترک جنگی شنيد

ز خاقان مقاتوره آمد بخشم

يکايک برآشفت و بگشاد چشم

بخاقان چين گفت کای نامدار

چرا گشتم امروز پيش تو خوار

همانا که اين مهتر پارسی

که آمد بدين مرز با يار سی

بکوشد همی تا بپيچی ز داد

سپاه تو را داد خواهد بباد

بدو گفت بهرام که ای جنگوی

چرا تيزگشتی بدين گفت وگوی

چو خاقان برد راه و فرمان من

خرد را نپيچد ز پيمان من

نمانم که آيی تو هر بامداد

تن آسان دهی گنج او را به باد

بران نه که هستی تو سيصد سوار

به رزم اندرون شيرجويی شکار

نيرزد که هر بامداد پگاه

به خروار دينار خواهی ز شاه

مقاتوره بشنيد گفتار اوی

سرش گشت پرکين ز آزار اوی

بخشم و به تندی بيازيد چنگ

ز ترکش برآورد تير خدنگ

به بهرام گفت اين نشان منست

برزم اندرون ترجمان منست

چو فردا بيايی بدين بارگاه

همی دار پيکان ما را نگاه

چو بشنيد بهرام شد تيز چنگ

يکی تير پولاد پيکان خدنگ

بدو داد و گفتا که اين يادگار

بدار و ببين تا کی آيد به کار

مقاتوره از پيش خاقان برفت

بيامد سوی خرگه خويش تفت

چوشب دامن تيره اندر کشيد

سپيده ز کوه سيه بر دميد

مقاتوره پوشيد خفتان جنگ

بيامد يکی تيغ توری به چنگ

چو بهرام بشنيد بالای خواست

يکی جوشم خسرو آرای خواست

گزيدند جايی که هرگز پلنگ

بران شخ بی آب ننهاد چنگ

چو خاقان شنيد اين سخن برنشست

برفتند ترکان خسرو پرست

بدان کارتازين دو شيردمان

کرا پيشتر خواه آمد زمان

مقاتوره چون شد به دشت نبرد

ز هامون به ابر اندر آورد گرد

به بهرام گردنکش آواز داد

که اکنون ز مردی چه داری بياد

تو تازی بدين جنگ بر پيشدست

وگر شير دل ترک خاقان پرست

بدو گفت بهرام پيشی تو کن

کجا پی تو افگنده ای اين سخن

مقاتوره کرد از جهاندار ياد

دو زاغ کمان را به زه برنهاد

زه و تير بگرفت شادان بدست

چو شد غرق پيکانش بگشاد شست

بزد بر کمربند مرد سوار

نسفت آهن از آهن آبدار

زمانی همی بود بهرام دير

که تاشد مقاتوره از رزم سير

مقاتوره پنداشت کو شد تباه

خروشيد و برگشت زان رزمگاه

بدو گفت برهام کای جنگجوی

نکشتی مرا سوی خرگه مپوی

تو گفتی سخن باش و پاسخ شنو

اگر بشنوی زنده مانی برو

نگه کر جوشن گذاری خدنگ

که آهن شدی پيش او نرم و سنگ

بزد بر ميان سوار دلير

سپهبد شد از رزم و دينار سير

مقاتوره چون جنگ را برنشست

برادر دو پايش بزين بر ببست

بروی اندر آمد دو ديده پرآب

همان زين توری شدش جای خواب

به خاقان چنين گفت کای کامجوی

همی گورکن خواهد آن نامجوی

بدو گفت خاقان که بهتر ببين

کجا زنده خفتست بر پشت زين

بدو گفت بهرام کای برمنش

هم اکنون به خاک اندر آيد تنش

تن دشمن تو چنين خفته باد

که او خفت بر اسپ توری نژاد

سواری فرستاد خاقان دلير

به نزديک آن نامبردار شير

ورا بسته و کشته ديدند خوار

بر آسوده از گردش روزگار

بخنديد خاقان به دل در نهان

شگفت آمدش زان سوار جهان

پر انديشه بد تا بايوان رسيد

کلاهش ز شادی به کيوان رسيد

سليح و درم خواست و اسپ ورهی

همان تاج و هم تخت شاهنشهی

ز دينار وز گوهر شاهوار

ز هرگونه يی آلت کار زار

فرستاده از پيش خاقان ببرد

به گنج ور بهرام جنگی سپرد

چو چندی برآمد برين روزگار

شب و روز آسايش آموزگار

چنان بد که در کوه چين آن زمان

دد و دام بودی فزون از گمان

ددی بود مهتر ز اسپی بتن

فروهشته چون مشک گيسو رسن

به تن زرد و گوش و دهانش سياه

نديدی کس او را مگر گرمگاه

دو چنگش به کردار چنگ هژبر

خروشش همی برگذشتی ز ابر

همی سنگ را درکشيدی به دم

شده روز ازو بر بزرگان دژم

ورا شير کپی همی خواندند

ز رنجش همه بوم در ماندند

يکی دختری داشت خاتون چوماه

اگر ماه دارد دو زلف سياه

دو لب سرخ و بينی چو تيغ قلم

دو بی جاده خندان و نرگس دژم

بران دخت لرزان بدی مام وباب

اگر تافتی بر سرش آفتاب

چنان بد که روزی پياده به دشت

همی گرد آن مرغزاران بگشت

جهاندار خاقان ز بهر شکار

بدشتی دگر بود زان مرغزار

همان نيز خاتون به کاخ اندورن

همی رای زد با يکی رهنمون

چوآن شير کپی ز کوهش بديد

فرود آمد او را به دم درکشيد

بيک دم شد او از جهان در نهان

سرآمد بران خوب چهره جهان

چو خاقان شنيد آن سيه کرد روی

همان مادرش نير بر کند موی

ز دردش همه ساله گريان بدند

چو بر آتش تيز بريان بدند

همی چاره جستند زان اژدها

که تا چين کی آيد ز چنگش رها

چو بهرام جنگ مقاتوره کرد

وزان مرد جنگی برآورد گرد

همی رفت خاتون بديدار اوی

بهر کس همی گفت کردار اوی

چنان بد که يک روز ديدش سوار

از ايران همان نيز صد نامدار

پياده فراوان به پيش اندرون

همی راند بهرام با رهنمون

بپرسيد خاتون که اين مرد کيست

که با برز و با فره ی ايزديست

بدو گفت کهتر که دوری ز کام

که بهرام يل راندانی بنام

به ايران يکی چند گه شاه بود

سرتاج او برتر از ماه بود

بزرگانش خوانند بهرام گرد

که از خسروان نام مردی ببرد

کنون تا بيامد ز ايران بچين

به لرزد همی زير اسپش زمين

خداوند خواند همی مهترش

همی تاج شاهی نهد بر سرش

بدو گفت خاتون که با فراوی

سز دگر بنازيم در پر اوی

يکی آرزو زو بخواهم درست

چو خاقان نگردد بدان کارسست

بخواهد مگر ز اژدها کين من

برو بشنود درد و نفرين من

بدو گفت کهتر گر اين داستان

بخواند برو مهتر راستان

تو از شير کپی نيابی نشان

مگر کشته و گرگ پايش کشان

چو خاتون شنيد اين سخن شاد شد

ز تيمار آن دختر آزاد شد

همی تاخت تا پيش خاقان رسيد

يکايک بگفت آنچ ديد وشنيد

بدو گفت خاقان که عاری بود

بجايی که چون من سواری بود

همی شر کپی خورد دخترم

بگوييم و ننگی شود گوهرم

ندانند کان اژدهای دژم

همی کوه آهن ربايد به دم

اگر دختر شاه نامی بود

همان شاه را جان گرامی بود

بدو گفت خاتون که من کين خويش

بخواهم ز بهر جهان بين خويش

اگر ننگ باشد وگر نام من

بگويم برآيد مگر کام من

برآمد برين نيز روز دراز

نهانی ز هرکس همی داشت راز

چنان بد که خاقان يکی سور کرد

جهان را بران سور پر نور کرد

فرستاد بهرام يل رابخواند

چو آمدش برتخت زرين نشاند

چو خاتون پس پرده آوا شنيد

بشد تيز و بهرام يل را بديد

فراوانش بستود وکرد آفرين

که آباد بادا بتو ترک و چين

يکی آرزو خواهم از شهريار

که باشد بران آرزو کامگار

بدو گفت بهرام فرمان تو راست

برين آرزو کام و پيمان تو راست

بدو گفت خاتون کز ايدر نه دور

يکی مرغزارست زيبای سور

جوانان چين اندران مرغزار

يکی جشن سازند گاه بهار

ازان بيشه پرتاب يک تيروار

يکی کوه بينی سيه تر ز قار

بران کوه خارا يکی اژدهاست

که اين کشور چين ازو در بلاست

يکی شير کپيش خواند همی

دگر نيز نامش نداند همی

يکی دخترم بد ز خاقان چين

که خورشيد کردی برو آفرين

از ايوان بشد نزد آن جشنگاه

که خاقان به نخچير بد با سپاه

بيامد ز کوه اژدهای دژم

کشيد آن بهار مرا او بدم

کنون هر بهاری بران مرغزار

چنان هم بيايد ز بهر شکار

برين شهر ما را جوانی نماند

همان نامور پهلوانی نماند

شدند از پی شيرکپی هلاک

برانگيخت از بوم آباد خاک

سواران چينی ومردان کار

بسی تاختند اندران کوهسار

چو از دور بينند چنگال اوی

برو پشت و گوش و سر و يال اوی

بغرد بدرد دل مرد جنگ

مر او را چه شير و چه پيل و نهنگ

کس اندر نيارد شدن پيش اوی

چوگيرد شمار کم و بيش اوی

بدو گفت بهرام فردا پگاه

بيايم ببينم من اين جشنگاه

به نيروی يزدان که او داد زور

بلند آفريننده ی ماه وهور

بپردازم از اژدها جشنگاه

چو بشگير ما را نمايند راه

چو پيدا شد ازآسمان گرد ماه

شب تيره بفشاند گرد سياه

پراکنده گشتند و مستان شدند

وز آنجای هرکس به ايوان شدند

چو پيداشد آن فرخورشيد زرد

به پيچيد زلف شب لاژورد

قژ آگند پوشيد بهرام گرد

گرامی تنش را به يزدان سپرد

کمند و کمان برد و شش چوبه تير

يکی نيزه دو شاخ نخچيرگير

چوآمد به نزديک آن برزکوه

بفرمود تا بازگردد گروه

بران شير کپی چو نزديک شد

تو گفتی برو کوه تاريک شد

ميان اندارن کوه خارا ببست

بخم کمند از بر زين نشست

کمان را بماليد وبر زه نهاد

ز يزدان نيکی دهش کرد باد

چو بر اژدها برشدی موی تر

نبودی برو تير کس کارگر

شد آن شير کپی به چشمه درون

به غلتيد و برخاست و آمد برون

بغريد و بر زد بران سنگ دست

همی آتش از کوه خارا بجست

کمان را بماليد بهرام گرد

به تير از هوا روشنايی ببرد

خدنگی بينداخت شير دلير

برشير کپی شد از جنگ سير

دگر تير بهرام زد بر سرش

فرو ريخت چون آب خون ازبرش

سيوم تير و چارم بزد بر دهانش

که بردوخت برهم دهان و زبانش

به پنجم بزد تير بر چنگ اوی

همی ديد نيروی و آهنگ اوی

بهشتم ميانش گشاد از کمند

بجست از بر کوهسار بلند

بزد نيزه يی بر ميان دده

که شد سنگ خارا به خون آژده

وزان پس بشمشير يازيد مرد

تن اژدها را به دونيم کرد

سر از تن جدا کند و بفگند خوار

ازان پس فرود آمد از کوهسار

ازان بيشه خاقان و خاتون برفت

دمان و دنان تا برکوه تفت

خروشی برآمد ز گردان چين

کز آواز گفت بلرزد زمين

به بهرام برآفرين خواندند

بسی گوهر و زر برافشاندند

چو خاتون بشد دست او بوس داد

برفتند گردان فرخ نژاد

همه هم زبان آفرين خواندند

ورا شاه ايران زمين خواندند

گرفتش سپهدار چين در کنار

وزان پس ورا خواندی شهريار

چو خاقان چينی به ايوان رسيد

فرستاده يی مهربان برگزيد

فرستاد ده بدره گنجی درم

همن به دره و برده از بيش و کم

که رو پيش بهرام جنگی بگوی

که نزديک ما يافتی آب روی

پس پرده ی ما يکی دخترست

که بر تارک اختران افسرست

کنون گر بخواهی ز من دخترم

سپارم بتو لشکر و کشورم

بدو گفت بهرام کاری رواست

جهاندار بر بندگان پادشاست

به بهرام داد آن زمان دخترش

به فرمان او شد همه کشورش

بفرمود تا پيش او شد دبير

نوشتند منشور نو بر حرير

بدو گفت هرکس کز ايران سرست

ببخشش نگر تا کرا در خورست

بر آيين چين خلعت آراستند

فراوان کلاه و کمر خواستند

جزاز داد و خورد شکارش نبود

غم گردش روزگارش نبود

بزرگان چينی و گردنکشان

ز بهرام يل داشتندی نشان

همه چين همی گفت ما بنده ايم

ز بهر تو اندر جهان زنده ايم

همی خورد بهرام و بخشيد چيز

برو بر بسی آفرين بود نيز

چنين تا خبرها به ايران رسيد

بر پادشاه دليران رسيد

که بهرام را پادشاهی و گنج

ازان تو بيش است نابرده رنج

پراز درد و غم شد ز تيمار اوی

دلش گشت پيچان ز کردار اوی

همی رای زد با بزرگان بهم

بسی گفت و انداخت از بيش و کم

شب تيره فرمود تا شد دبير

سرخامه را کرد پيکان تير

به خاقان چينی يکی نامه کرد

تو گفتی که از خنجرش خامه کرد

نخست آفرين کرد بر کردگار

توانا و دانا و به روزگار

برازنده ی هور و کيوان و ماه

نشاننده شاه بر پيش گاه

گزاينده ی هرکه جويد بدی

فزاينده ی دانش ايزدی

ز نادانی و دانش وراستی

ز کمی و کژی و از کاستی

بيابی چو گويی که يزدان يکيست

ورا يار وهمتا و انباز نيست

بيابد هر آنکس که نيکی بجست

مباد آنک او دست بد را بشست

يکی بنده بد شاه را ناسپاس

نه مهتر شناس و نه يزدان شناس

يکی خرد و بيکار و بی نام بود

پدر بر کشيدش که هنگام بود

نهان نيست کردار او در جهان

ميان کهان و ميان مهان

کس او را نپذيرفت کش مايه بود

وگر در خرد برترين پايه بود

بنزد تو آمد بپذرفتيش

چو پر مايگان دست بگرفتيش

کس اين راه برگيرد از راستان ؟

نيم من بدين کار هم داستان

چو اين نامه آرند نزديک تو

پر انديشه کن رای تاريک تو

گر آن بنده را پای کرده ببند

فرستی بر ما شوی سودمند

وگر نه فرستم ز ايران سپاه

به توران کنم روز روشن سياه

چوآن نامه نزديک خاقان رسيد

بران گونه گفتار خسرو شنيد

فرستاده را گفت فردا پگاه

چو آيی بدر پاسخ نامه خواه

فرستاده آمد دلی پر شتاب

نبد زان سپس جای آرام و خواب

همی بود تا شمع رخشان بديد

به درگاه خاقان چينی دويد

بياورد خاقان هم آنگه دبير

ابا خامه و مشک و چينی حرير

به پاسخ نوشت آفرين نهان

ز من بنده بر کردگار جهان

دگر گفت کان نامه برخواندم

فرستاده را پيش بنشاندم

توبا بندگان زين سان سخن

نزيبد از آن خاندان کهن

که مه را ندارند يکسر به مه

نه که را شناسند بر جای که

همه چين و توران سراسر مراست

به هيتال بر نيز فرمان رواست

نيم تا بدم مرد پيمان شکن

تو با من چنين داستانها مزن

چو من دست بهرام گيرم بدست

وزان پس به مهر اندرم آرم شکست

نخواند مرا داور از آب پاک

جز ار پاک ايزد مرا نيست باک

تو را گر بزرگی بيفزايدی

خرد بيشتر زين بدی شايدی

بران نامه بر مهر بنهاد و گفت

که با باد بايد که باشيد جفت

فرستاده آمد به نزديک شاه

بيک ماه کهتر به پيمود راه

چو برخواند آن نامه را شهريار

بپيچيد و ترسان شد از روزگار

فرستاد و ايرانيان را بخواند

سخنهای خاقان سراسر براند

همان نامه بنمود و برخواندند

بزرگان به انديشه درماندند

چنين يافت پاسخ ز ايرانيان

که ای فرو آورند و تاج کيان

چنين کارها بر دل آسان مگير

يکی رای زن با خردمند پير

به نامه چنين کار آسان مکن

مکن تيره اين فر و شمع کهن

گزين کن از ايران يکی مرد پير

خردمند و زيبا و گرد و دبير

کز ايدر به نزديک خاقان شود

سخن گويد و راه او بشنود

بگويد که بهرام روز نخست

که بود و پس از پهلوانی چه جست

همی تا کار او گشت راست

خداوند را زان سپس بنده خواست

چو نيکو گردد به يک ماه کار

تمامی بسالی برد روزگار

چو بهرام داماد خاقان بود

ازو بد سرودن نه آسان بود

به خوبی سخن گفت بايد بسی

نهانی نبايد که داند کسی

ازان پس چو بشنيد بهرام گرد

کز ايران به خاقان کسی نامه برد

بيامد دمان پيش خاقان چين

بدو گفت کای مهتر به آفرين

شنيدم که آن ريمن بد هنر

همی نامه سازد يک اندر دگر

سپاهی دلاور ز چين برگزين

بدان تا تو را گردد ايران زمين

بگيرم به شمشير ايران و روم

تو راشاه خوانم بران مرز و بوم

بنام تو بر پاسبانان به شب

به ايران و توران گشايند لب

ببرم سر خسرو بی هنر

که مه پای بادا ازيشان مه سر

چون من کهتری را ببندم ميان

ز بن برکنم تخم ساسانيان

چو بشنيد خاقان پر انديشه شد

ورا در دل انديشه چون بيشه شد

بخواند آنکس ان را که بودند پير

سخنگوی و داننده و يادگير

بديشان بگفت آنچ بهرام گفت

همه رازها برگشاد از نهفت

چنين يافت پاسخ ز فرزانگان

ز خويشان نزديک و بيگانگان

که اين کارخوارست و دشوارنيز

که بر تخم ساسان پرآمد قفيز

وليکن چو بهرم راند سپاه

نمايد خردمند را رای و راه

به ايران بسی دوستدارش بود

چو خاقان يکی خويش و يارش بود

برآيد ببخت تو اين کار زود

سخنهای بهرام بايد شنود

چو بشنيد بهرام دل تازه شد

بخنديد و بر ديگر اندازه شد

بران برنهادند يکسر گوان

که بگزيد بايد دو مردجوان

که زيبد بران هر دو بر مهتری

همان رنج کش بايد و لشکری

به چين مهتری بود حسنوی نام

دگر سرکشی بود ز نگوی نام

فرستاد خاقان يلان رابخواند

به ديوان دينار دادن نشاند

چنين گفت مهتر بدين هر دو مرد

که هشيار باشيد روز نبرد

هميشه به بهرام داريد چشم

چه هنگام شادی چه هنگام خشم

گذرهای جيحون بداريد پاک

ز جيحون به گردون برآريد خاک

سپاهی دلاور بديشان سپرد

همه نامداران و شيران گرد

برآمد ز درگاه بهرام کوس

رخ خورشد از گرد چون آبنوس

ز چين روی يکسر به ايران نهاد

به روز سفندار مذ بامداد

چو آگاهی آمد به شاه بزرگ

که از بيشه بيرون خراميد گرگ

سپاهی بياورد بهرام گرد

که از آسمان روشنايی ببرد

بخراد بر زين چنين گفت شاه

که بگزين برين کار بر چارماه

يکی سوی خاقان بی مايه پوی

سخن هرچ دانی که بايد بگوی

به ايران و نيران تو داناتری

همان بر زبان بر تواناتری

در گنج بگشاد و چندان گهر

بياورد شمشير و زرين کمر

که خراد برزين بران خيره ماند

همی در نهان نام يزدان بخواند

چو باهديه ها راه چين بر گرفت

به جيحون يکی راه ديگر گرفت

چو نزديک درگاه خاقان رسيد

نگه کرد و گوينده يی برگزيد

بدان تا بگويد که از نزد شاه

فرستاده آمد بدين بارگاه

چو بشنيد خاقان بياراست گاه

بفرمود تا برگشادند راه

فرستاده آمد به تنگی فراز

زبان کرد کوتاه و بردش نماز

بدو گفت هرگه که فرمان دهی

بگفتن زبان بر گشايد رهی

بدو گفت خاقان به شيرين زبان

دل مردم پير گردد جوان

بگو آن سخنها که سود اندروست

سخن گفت مغزست و ناگفته پوست

چو خراد بر زين شنيد آن سخن

بياد آمدش کينهای کهن

نخست آفرين کرد بر کردگار

توانا داننده ی روزگار

که چرخ و مکان و زمان آفريد

توانايی و ناتوان آفريد

همان چرخ گردنده ی بی ستون

چرا نه به فرمان او در نه چون

بدان آفرين کو جهان آفريد

بلند آسمان و زمين گستريد

توانا و دانا و دارنده اوست

سپهر و زمين رانگارنده اوست

به چرخ اندرون آفتاب آفريد

شب و روز و آرام و خواب آفريد

توانايی اوراست ما بنده ايم

همه راستيهاش گوينده ايم

يکی را دهد تاج و تخت بلند

يکی را کند بنده و مستمند

نه با اينش مهر و نه با آنش کين

نداند کس اين جز جهان آفرين

که يک سر همه خاک را زاده ايم

به بيچاره تن مرگ را داده ايم

نخست اندر آيم ز جم برين

جهاندار طهمورث بافرين

چنين هم برو تاسر کی قباد

همان نامداران که داريم ياد

برين هم نشان تا به اسفنديار

چو کيخسرو و رستم نامدار

ز گيتی يکی دخمه شان بود بهر

چشيدند بر جای ترياک زهر

کنون شاه ايران بتن خويش تست

همه شاد و غمگين به کم بيش تست

به هنگام شاهان با آفرين

پدر مادرش بود خاقان چين

بدين روز پيوند ما تازه گشت

همه کار بر ديگر اندازه گشت

ز پيروز گر آفرين بر تو باد

سرنامداران زمين تو باد

همی گفت و خاقان بدو داده گوش

چنين گفت کای مرد دانش فروش

به ايران اگر نيز چون توکسست

ستاينده آسمان او بسست

بران گاه جايی بپرداختش

به نزديکی خويش به نشاختش

به فرمان او هديه ها پيش برد

يکايک به گنج ور او برشمرد

بدو گفت خاقان که بی خواسته

مبادی تو اندر جهان کاسته

گر از من پذيرفت خواهی تو چيز

بگو تا پذيرم من آن چيز نيز

وگر نه ز هديه تو روش نتری

بدانندگان جهان افسری

يکی جای خرم بپرداختند

ز هر گونه يی جامه ها ساختند

بخوان و شکار و ببزم و به می

به نزديک خاقان بدی نيک پی

همی جست و روزيش جايی بيافت

به مردی به گفتارش اندر شتافت

همی گفت بهرام بدگوهرست

از آهر من بد کنش بدترست

فروشد جهانديدگان را به چيز

که آن چيزگفت نيرزد پشيز

ورا هرمز تاجور برکشيد

بارجش ز خورشيد برتر کشيد

ندانست کس در جهان نام اوی

ز گيتی بر آمد همه کام اوی

اگر با تو بسيار خوبی کند

به فرجام پيمان تو بشکند

چنان هم که با شاه ايران شکست

نه خسرو پرست و نه يزدان پرست

گر او را فرستی به نزديک شاه

سر شاه ايران بر آری به ماه

ازان پس همه چين و ايران تو راست

نشستن گه آنجا کنی کت هواست

چو خاقان شنيد اين سخن خيره شد

دو چشمش ز گفتار او تيره شد

بدو گفت زين سان سخنها مگوی

که تيره کنی نزد ما آب روی

نيم من بدانديش و پيمان شکن

که پيمان شکن خاک يابد کفن

چو بشنيد خراد برزين سخن

بدانست کان کار او شد کهن

که بهرام دادش به ايران اميد

سخن گفتن من شود باد و بيد

چو اميد خاقان بدو تيره گشت

به بيچارگی سوی خاتون گذشت

همی جست تاکيست نزديک اوی

که روشن کند جان تاريک اوی

يکی کد خدايی بدست آمدش

همان نيز با او نشست آمدش

سخنهای خسرو بدو ياد کرد

دل مرد بی تن بدان شاد کرد

بدو گفت خاتون مرا دستگير

بود تا شوم بر درش بر دبير

چنين گفت با چاره گر کدخدای

کزو آرزوها نيايد بجای

که بهرام چوبينه داماد اوست

و زويست بهرام را مغز وپوست

تو مردی دبيری يکی چاره ساز

وزين نيز بر باد مگشای راز

چو خراد برزين شنيد اين سخن

نه سر ديد پيمان او را نه بن

يکی ترک بد پير نامش قلون

که ترکان ورا داشتندی زبون

همه پوستين بود پوشيدنش

ز کشک و ز ارزن بدی خوردنش

کسی را فرستاد و او را بخواند

بران نامور جايگاهش نشاند

مر او را درم داد و دينار داد

همان پوشش و خورد بسيار داد

چو بر خوان نشستی ورا خواندی

بر نامدارانش بنشاندی

پرانديشه بد مرد بسياردان

شکيبا دل و زيرک و کاردان

وزان روی با کدخدای سرای

ز خاتون چينی همی گفت رای

همان پيش خاقان به روز و به شب

چو رفتی همی داشتی بسته لب

چنين گفت با مهتر آن مرد پير

که چون تو سرافراز مردی دبير

اگر در پزشکيت بهره بدی

وگر نامت از دور شهره بدی

يکی تاج نو بوديی بر سرش

به ويژه که بيمار شد دخترش

بدو گفت کاين دانشم نيز هست

چو گويی بسايم برين کاردست

بشد پيش خاتون دوان کد خدای

که دانا پزشکی نوآمد به جای

بدو گفت شادان زی و نوش خور

بيارش مخار اندرين کارسر

بيامد بخراد برزين بگفت

که اين راز بايد که داری نهفت

برو پيش او نام خود را مگوی

پزشکی کن از خويشتن تازه روی

به نزديک خاتون شد آن چاره گر

تبه ديد بيمار او را جگر

بفرمود تا آب نار آورند

همان تره ی جويبار آورند

کجا تره گر کاسنی خواندش

تبش خواست کز مغز بنشاندش

به فرمان يزدان چوشد هفت روز

شد آن دخت چون ماه گيتی فروز

بياورد دينار خاتون ز گنج

يکی بدره و تای زربفت پنج

بدو گفت کاين ناسزاوار چيز

بگير و بخواه آنچ بايدت نيز

چنين داد پاسخ که اين را بدار

بخواهم هر آنگه که آيد به کار

وزان روی بهرام شد تا به مرو

بياراست لشکر چو پر تذرو

کس آمد به خاقان که از ترک و چين

ممان تا کس آيد به ايران زمين

که آگاهی ما به خسرو برند

ورا زان سخن هديه ی نو برند

مناديگری کرد خاقان چين

که بی مهر ماکس به ايران زمين

شود تاميانش کنم بدو نيم

به يزدان که نفروشم او را به سيم

همی بود خراد برزين سه ماه

همی داشت اين رازها را نگاه

به تنگی دل اندر قلون را بخواند

بران نامور جايگاهش نشاند

بدو گفت روزی که کس در جهان

ندارد دلی کش نباشد نهان

تو نان جو و ارزن و پوستين

فراوان به جستی ز هردر به چين

کنون خوردنيهات نان و بره

همان پوششت جامه های سره

چنان بود يک چند و اکنون چنين

چه نفرين شنيدی و چه آفرين

کنون روزگار تو بر سرگذشت

بسی روز و شب ديدی و کوه و دشت

يکی کار دارم تو را بيمناک

اگرتخت يابی اگر تيره خاک

ستانم يکی مهر خاقان چين

چنان رو که اندر نوردی زمين

به نزديک بهرام بايد شدن

به مروت فراوان ببايد بدن

بپوشی همان پوستين سياه

يکی کارد بستان و بنورد راه

نگه دار از آن ماه بهرام روز

برو تا در مرو گيتی فروز

وی آن روز را شوم دارد به فال

نگه داشتيم بسيار سال

نخواهد که انبوه باشد برش

به ديبای چينی بپوشد سرش

چنين گوی کز دخت خاقان پيام

رسانم برين مهتر شادکام

همان کارد در آستين برهنه

همی دار تا خواندت يک تنه

چو نزديک چوبينه آيی فراز

چنين گوی کان دختر سرفراز

مرا گفت چون راز گويی بگوش

سخنها ز بيگانه مردم بپوش

چو گويد چه رازست با من بگوی

تو بشتاب و نزديک بهرام پوی

بزن کارد و نافش سراسر بدر

وزان پس ب چه گر بيابی گذر

هر آنکس که آواز او بشنود

ز پيش سهبد به آخر دود

يکی سوی فرش و يکی سوی گنج

نيايد ز کشتن بروی تو رنج

وگر خود کشندت جهانديده ای

همه نيک و بدها پسنديد های

همانا بتو کس نپردازی

که با تو بدانگه بدی سازدی

گر ايدون که يابی زکشتن رها

جهان را خريدی و دادی بها

تو را شاه پرويز شهری دهد

همان از جهان نيز بهری دهد

چنين گفت با مرد دانا قلون

که اکنون ببايد يکی رهنمون

همانا مرا سال بر صد رسيد

به بيچارگی چند خواهم کشيد

فدای تو بادا تن و جان من

به بيچارگی بر جهانبان من

چو بشنيد خراد برزين دويد

ازان خانه تا پيش خاتون رسيد

بدو گفت کامد گه آرزوی

بگويم تو را ای زن نيک خوی

ببند اندرند اين دو کسهای من

سزد گرگشاده کنی پای من

يکی مهر بستان ز خاقان مرا

چنان دان که بخشيده ای جان مرا

بدو گفت خاتون که خفتست مست

مگر گل نهم از نگينش بدست

ز خراد برزين گل مهر خواست

به بالين مست آمد از حجره راست

گل اندر زمان برنگينش نهاد

بيامد بران مرد جوينده داد

بدو آفرين کرد مرد دبير

بيامد سپرد آن بدين مرد پير

قلون بستد آن مهر وت ازان چو غرو

بيامد ز شهر کشان تا به مرو

همی بود تا روز بهرام شد

که بهرام را آن نه پدارم شد

به خانه درون بود با يک رهی

نهاده برش نار و سيب و بهی

قلون رفت تنها بدرگاه اوی

به دربان چنين گفت کای نامجوی

من از دخت خاقان فرستاد هام

نه جنگی کس یام نه آزاده ام

يکی راز گفت آن زن پارسا

بدان تا بگويم بدين پادشا

ز مهر ورا از در بستن است

همان نيز بيمار و آبستن است

گر آگه کنی تا رسانم پيام

بدين تاجور مهتر نيک نام

بشد پرده دار گرامی دوان

چنين تا در خانه پهلوان

چننی گفت کامد يکی بدنشان

فرستاده و پوستينی کشان

همی گويد از دخت خاقان پيام

رسانم بدين مهتر شادکام

چنين گفت بهرام کورا بگوی

که هم زان در خانه بنمای روی

بيامد قلون تا به نزديک در

بکاف در خانه بنهاد سر

چو ديدش يکی پير بد سست و زار

بدو گفت گرنامه داری بيار

قلون گفت شاها پيامست و بس

نخواهم که گويم سخن پيش کس

ورا گفت زود اندر آی و بگوی

بگوشم نهانی بهانه مجوی

قلون رفت با کارد در آستی

پديدار شد کژی و کاستی

همی رفت تا راز گويد بگوش

بزد دشنه وز خانه برشد خروش

چو بهرام گفت آه مردم ز راه

برفتند پويان به نزديک شاه

چنين گفت کاين را بگيريد زود

بپرسيد زو تا که راهش نمود

برفتند هرکس که بد در سرای

مران پير سر را شکستند پای

همه کهتران زو بر آشوفتند

به سيلی و مشتش بسی کوفتند

همی خورد سيلی و نگشاد لب

هم از نيمه ی روز تا نيم شب

چنين تا شکسته شدش دست و پای

فکندندش اندر ميان سرای

به نزديک بهرام بازآمدند

جگر خسته و پرگداز آمدند

همی رفت خون ازتن خسته مرد

لبان پر ز باد و رخان لاژورد

بيامد هم اندر زمان خواهرش

همه موی برکند پاک از سرش

نهاد آن سر خسته را بر کنار

همی کرد با خويشتن کار زار

همی گفت زار ای سوار دلير

کزو بيشه بگذاشتی نره شير

که برد اين ستون جهان را ز جا

برانديشه ی بد که بد رهنما

الا ای سوار سپهبد تنا

جهانگير و ناباک و شير اوژنا

نه خسرو پرست و نه ايزدپرست

تن پيل وار سپهبد که خست

الا ای برآورده کوه بلند

ز دريای خوشاب بيخت که کند

که کند اين چنين سبز سرو سهی

که افگند خوار اين کلاه مهی

که آگند ناگاه دريا به خاک

که افگند کوه روان در مغاک

غريبيم و تنها و بی دوستدار

بشهر کسان در بمانديم خوار

همی گفتم ای خسرو انجمن

که شاخ وفا را تو از بن مکن

که از تخم ساسان اگر دختری

بماند به سر برنهد افسری

همه شهر ايرانش فرمان برند

ازان تخمه ی هرگز به دل نگذرند

سپهدار نشنيد پند مرا

سخن گفتن سودمند مرا

برين کرده ها بر پشيمان بری

گنهکار جان پيش يزدان بری

بد آمد بدين خاندان بزرگ

همه ميش گشتيم و دشمن چو گرک

چو آن خسته بشنيد گفتار او

بديد آن دل و رای هشيار او

به ناخن رخان خسته و کنده موی

پر از خون دل و ديده پر آب روی

به زاری و سستی زبان برگشاد

چنين گفت کای خواهر پاک وراد

ز پند تو کمی نبد هيچ چيز

وليکن مرا خود پر آمد قفيز

همی پند بر من نبد کارگر

ز هر گونه چون ديو بد راه بر

نبد خسروی برتر از جمشيد

کزو بود گيتی به بيم واميد

کجا شد به گفتار ديوان ز شاه

جهان کرد بر خويشتن بر سياه

همان نيز بيدار کاوس کی

جهاندار نيک اختر و نيک پی

تبه شد به گفتار ديو پليد

شنيدی بديها که او را رسيد

همان به آسمان شد که گردان سپهر

ببيند پراگندن ماه و مهر

مرا نيز هم ديو بی راه کرد

ز خوبی همان دست کوتاه کرد

پشيمانم از هرچ کردم ز بد

کنون گر ببخشد ز يزدان سزد

نوشته برين گونه بد بر سرم

غم کرده های کهن چون خورم

ز تارک کنون آب برتر گذشت

غم و شادمانی همه باد گشت

نوشته چنين بود وبود آنچ بود

نوشته نکاهد نه هرگز فزود

همان پند تويادگارمنست

سخنهای توگوشوارمنست

سرآمد کنون کار بيداد و داد

سخنهات برمن مکن نيزياد

شماروی راسوی يزدان کنيد

همه پشت بربخت خندان کنيد

زبدها جهاندارتان ياربس

مگوييد زاندوه وشادی بکس

نبودم بگيتی جزين نيز بهر

سرآمد کنون رفتنی ام ز دهر

يلان سينه راگفت يکسر سپاه

سپردم تو رابخت بيدارخواه

نگه کن بدين خواهرپاک تن

زگيتی بس اومرتو رارای زن

مباشيد يک تن زديگر جدا

جدايی مبادا ميان شما

برين بوم دشمن ممانيد دير

که رفتيم وگشتيم ازگاه سير

همه يکسره پيش خسرو شويد

بگوييد و گفتار او بشنويد

گر آموزش آيد شما راز شاه

جز او رامخوانيد خورشيد و ماه

مرا دخمه در شهرايران کنيد

بری کاخ بهرام ويران کنيد

بسی رنج ديدم ز خاقان چين

نديدم که يک روز کرد آفرين

نه اين بود زان رنج پاداش من

که ديوی فرستد بپرخاش من

وليکن همانا که او اين سخن

اگر بشنود سر نداند ز بن

نبود اين جز از کار ايرانيان

همی ديو بد رهنمون درميان

بفرمود پس تا بيامد دبير

نويسد يکی نام هيی بر حرير

بگويد بخاقان که بهرام رفت

به زاری و خواری و بی کام رفت

تو اين ماندگان راز من ياددار

ز رنج و بد دشمن آزاد دار

که من با تو هرگز نکردم بدی

همی راستی جستم و بخردی

بسی پندها خواند بر خواهرش

ببر در گرفت آن گرامی سرش

دهن بر بنا گوش خواهر نهاد

دو چشمش پر از خون شد و جان بداد

برو هر کسی زار بگريستند

به درد دل اندر همی زيستند

همی خون خروشيد خواهر ز درد

سخنهای او يک به يک ياد کرد

ز تيمار او شد دلش به دونيم

يکی تنگ تابوت کردش ز سيم

به ديبا بياراست جنگی تنش

قصب کرد در زير پيراهنش

همی ريخت کافور گرد اندرش

بدين گونه برتا نهان شد سرش

چنين است کار سرای سپنج

چودانی که ايدر نمانی مرنج

چو بشنيد خاقان که بهرام را

چه آمد بروی از پی نام را

چوآن نامه نزديک خاقان رسيد

شد از درد گريان هران کان شنيد

از آن آگهی شد دلش پر ز درد

دو ديده پر از خون و رخ لاژورد

ازان کار او در شگفتی بماند

جهانديدگان را همه پيش خواند

بگفت آنک بهرام يل را رسيد

بشد زار و گريان هران کوشنيد

همه چين برو زار و گريان شدند

ابی آتش تيز بريان شدند

يکايک همه کار او را بساخت

نگه کرد کاين بدبريشان که تاخت

قلون را به توران دو فرزند بود

ز هر گونه يی خويش و پيوند بود

چو دانسته شد آتشی بر فروخت

سرای و همه بر زن او بسوخت

دو فرزند او را بر آتش نهاد

همه چيز او را به تاراج داد

ازان پس چو نوبت به خاتون رسيد

ز پرده به گيسوش بيرون کشيد

به ايوان کشيد آن همه گنج اوی

نکرد ايچ ياد از در رنج اوی

فرستاد هرسو هيونان مست

نيامدش خراد بر زين بدست

همه هرچ در چين و را بنده بود

به پوشيدشان جامه های کبود

بيک چند با سوک بهرام بود

که خاقان ازان کار بدنام بود

چوخراد بر زين به خسرو رسيد

بگفت آن کجا کرد و ديد و شنيد

دل شاه پرويز ازان شاد شد

کزان بد گهر دشمن آزاد شد

به درويش بخشيد چندی درم

ز پوشيدنيها و از بيش وکم

بهر پادشاهی و خودکام هيی

نوشتند بر پهلوی نامه يی

که دارای دارنده يزدان چه کرد

ز دشمن چگونه برآورد گرد

به قيصر يکی نامه بنوشت شاه

چناچون بود درخور پيشگاه

به يک هفته مجلس بياراستند

بهر بر زنی رود و می خواستند

به آتشکده هم فرستاد چيز

بران موبدان خلعت افگند نيز

بخراد برزين چنين گفت شاه

که زيبد تو راگر دهم تاج و گاه

دهانش پر از گوهر شاهوار

بياگند و دينار چون صد هزار

همی ريخت گنجور در پای اوی

برين گونه تا تنگ شد جای اوی

بدو گفت هرکس که پيچد ز راه

شود روز روشن برو بر سياه

چو بهرام باشد به دشت نبرد

کزو ترک پيرش برآورد گرد

همه موبدان خواندند آفرين

که بی تو مبيناد کهتر زمين

چو بهرام باد آنک با مهر تو

نخواهد که رخشان بود چهر تو

ازآن پس چو خاقان به پردخت دل

ز خون شد همه کشور چين چوگل

چنين گفت يک روز کز مرد سست

نيايد مرگ کار نا تندرست

بدان نامداری که بهرام بود

مر ازو همه رامش و کام بود

کنون من ز کسهای آن نامدار

چرا بازماندم چنين سست و خوار

نکوهش کند هرک اين بشنود

ازين پس به سوگند من نگرود

نخوردم غم خرد فرزند اوی

نه انديشه ی خويش و پيوند اوی

چو با ما به فرزند پيوسته شد

به مهر و خرد جان او شسته شد

بفرمود تا شد برادرش پيش

سخن گفت با او زا ندازه بيش

که کسهای بهرام يل را ببين

فراوان برايشان بخواند آفرين

بگو آنک من خود جگر خسته ام

بدين سوک تا زنده ام بسته ام

به خون روی کشور بشستم ز کين

همه شهر نفرين بدو آفرين

بدين درد هر چند کين آورم

وگر آسمان بر زمين آورم

ز فرمان يزدان کسی نگذرد

چنين داند آنکس که دارد خرد

که او را زمانه بران گونه بود

همه تنبل ديو وارونه بود

بران زينهارم که گفتم سخن

بران عهد و پيمان نهاديم بن

سوی گرديه نامه يی بد جدا

که ای پاکدامن زن پارسا

همه راستی و همه مردمی

سرشتت فزونی و دور از کمی

ز کار تو انديشه کردم دراز

نشسته خرد با دل من براز

به از تو نديدم کسی کدخدای

بيار ای ايوان ما را برای

بدارم تو را همچوجان و تنم

بکوشم که پيمان تو نشکنم

وزان پس بدين شهر فرمان تو راست

گروگان کنم دل بدانچت هواست

کنون هرکه داری همه گرد کن

به پيش خردمند گوی اين سخن

ازين پس ببين تاچه آيدت رای

به روشن روانت خرد رهنمای

خرد را بران مردمان شاه کن

مرا زآن سگاليده آگاه کن

همی رفت برسان قمری ز سرو

بيامد برادرش تازان به مرو

جهانجوی با نامور رام شد

به نزديک کسهای بهرام شد

بگفت آنچ خاقان بدو گفته بود

که از کين آن کشته آشفته بود

ازان پس چنين گفت کای بخردان

پسنديده و کار ديده ردان

شما را بدين مزد بسيار باد

ورا داور دادگر يار باد

يکی ناگهان مرگ بود آن نه خرد

که کس در جهان ز آن گمانی نبرد

پس آن نامه پنهان به خواهرش داد

سخنهای خاقان همه کرد ياد

ز پيوند وز پند و نيکوسخن

چه از نو چه از روزگار کهن

ز پاکی و از پارسايی زن

که هم غمگسارست و هم رای زن

جوان گفت و آن پاکدامن شنيد

ز گفتار او خامشی برگزيد

وزان پس چو برخواند آن نامه را

سخنهای خاقان خود کامه را

خرد را چو با دانش انباز کرد

به دل پاسخ نامه را ساز کرد

بدو گفت کاين نامه برخواندم

خرد رابر خويش بنشاندم

چنان کرد خاقان که شاهان کنند

جهانديده و پيشگاهان کنند

بد و باد روشن جهان بين من

که چونين بجويد همی کين من

دل او ز تيمار خسته مباد

اميد جهان زو گسسته مباد

مباد ايچ گيتی ز خاقان تهی

بدو شاد بادا کلاه مهی

کنون چون نشستيم با يکدگر

بخوانيم نامه همه سر به سر

بدان کو بزرگست و دارد خرد

يکايک بدين آرزو بنگرد

کنون دوده را سر به سر شيونست

نه هنگامه ی اين سخن گفتنست

چو سوک چنان مهتر آيد به سر

ز فرمان خاقان نباشد گذر

مرا خود به ايران شدن روی نيست

زن پاک رابه تو راز شوی نيست

اگر من بدين زودی آيم به راه

چه گويد مرا آن خردمند شاه

خردمند بی شرم خواند مرا

چو خاقان بی آزرم داند مرا

بدين سوک چون بگذرد چار ماه

سواری فرستم به نزديک شاه

همه بشنوم هرچ بايد شنيد

بگويندگان تا چه آيد پديد

بگويم يکايک به نامه درون

چو آيد به نزديک او رهنمون

تو اکنون از ايدر به شادی خرام

به خاقان بگو آنچ دادم پيام

فراوان فرستاده را هديه داد

جهانديده از مرو برگشت شاد

وزان پس جوان و خردمند زن

به آرام بنشست با رای زن

چنين گفت کامد يکی نو سخن

که جاويد بر دل نگردد کهن

جهاندار خاقان بياراستست

سخنها ز هر گونه پيراستست

ازو نيست آهو بزرگست شاه

دلير و خداوند توران سپاه

وليکن چو با ترک ايرانيان

بکوشد که خويشی بود در ميان

ز پيوند وز بند آن روزگار

غم و رنج بيند به فرجام کار

نگر تا سياوش از افراسياب

چه برخورد جز تابش آفتاب

سر خويش داد از نخستين بباد

جوانی که چون او ز مادر نزاد

همان نيز پور سياوش چه کرد

ز توران و ايران برآورد گرد

بسازيد تا ما ز ترکان و نهان

به ايران بريم اين سخن ناگهان

به گردوی من نامه يی کرده ام

هم از پيش تيمار اين خورده ام

که بر شاه پيدا کند کار ما

بگويد ز رنج و ز تيمار ما

به نيروی يزدان چنو بشنود

بدين چرب گفتار من بگرود

بو گفت هرکس که بانو توی

به ايران و چين پشت و بازو توی

نجنباندت کوه آهن ز جای

يلان را به مردی توی رهنمای

زمرد خردمند بيدارتر

ز دستور داننده هشيارتر

همه کهترانيم و فرمان تو راست

برين آرزو رای و پيمان تو راست

چو بشنيد زيشان عرض رابخواند

درم داد و او را به ديوان نشاند

بيامد سپه سر به سر بنگريد

هزار و صد و شست يل برگزيد

کزان هر سواری بهنگام کار

نبر گاشتندی سر از ده سوار

درم داد و آمد سوی خانه باز

چنين گفت با لشکر رزمساز

که هرکس که ديد او دوال رکيب

نپيچد دل اندر فراز ونشيب

نترسد ز انبوه مردم کشان

گر از ابر باشد برو سرفشان

به توران غريبيم و بی پشت و يار

ميان بزرگان چنين سست و خوار

همی رفت خواهم چو تيره شود

سر دشمن از خواب خيره شود

شما دل به رفتن مداريد تنگ

که از چينيان لشکر آيد به جنگ

که خود بی گمان از پس من سران

بيايند با گرزهای گران

همه جان يکايک به کف برنهيد

اگر لشکر آيد دميد و دهيد

وگر بر چنين رويتان نيست رای

از ايدر مجنبيد يک تن زجای

به آواز گفتند ما کهتريم

ز رای و ز فرمان تو نگذريم

برين برنهادند و برخاستند

همه جنگ چين را بياراستند

يلان سينه و مهر و ايزد گشسپ

نشستند با نامداران بر اسپ

همی گفت هرکس که مردن به نام

به از زنده و چينيان شادکام

هم آنگه سوی کاروان برگذشت

شترخواست تاپيش او شد ز دشت

گزين کرد زان اشتران سه هزار

بدان تا بنه برنهادند و بار

چو شب تيره شد گرديه برنشست

چو گردی سرافراز و گرزی بدست

برافگند پر مايه بر گستوان

ابا جوشن و تيغ و ترگ گوان

همی راند چون باد لشکر به راه

به رخشنده روز و شبان سياه

ز لشکر بسی زينهاری شدند

به نزديک خاقان به زاری شدند

برادر بيامد به نزديک اوی

که ای نامور مهتر جنگ جوی

سپاه دلاور به ايران کشيد

بسی زينهاری بر ما رسيد

ازين ننگ تا جاودان بر درت

بخندد همی لشکر و کشورت

سپهدار چين کان سخنها شنيد

شد از خشم رنگ رخش ناپديد

بدو گفت بشتاب و برکش سپاه

نگه کن که لشکر کجا شد به راه

بريشان رسی هيچ تندی مکن

نخستين فراز آر شيرين سخن

ازيشان نداند کسی راه ما

مگر بشکنی پشت بدخواه ما

به خوبی سخن گوی و بنوازشان

به مردانگی سر بر افرازشان

وگر هيچ سازد کسی با تو جنگ

تو مردی کن و دور باش از درنگ

ازيشان يکی گورستان کن به مرو

که گردد زمين همچو پر تذرو

بيامد سپهدار با شش هزار

گزيده ز ترکان جنگی سوار

به روز چهارم بريشان رسيد

زن شير دل چون سپه را بديد

ازيشان به دل بر نکرد ايچ ياد

زلشکر سوی ساربان شد چوباد

يکايک بنه از پس پشت کرد

بيامد نگه کرد جای نبرد

سليح برادر به پوشيد زن

نشست از بر باره گام زن

دو لشکر برابر کشيدند صف

همه جانها برنهاده به کف

به پيش سپاه اندر آمد تبرگ

که خاقان ورا خواندی پير گرگ

به ايرانيان گفت کان پاک زن

مگر نيست با اين بزرگ انجمن

بشد گرديه با سليح گران

ميان بسته برسان جنگاوران

دلاور تبرگش ندانست باز

بزد پاشنه شد بر او فراز

چنين گفت کان خواهرکشته شاه

کجا جويمش در ميان سپاه

که با او مرا هست چندی سخن

چه از نو چه از روزگار کهن

بدو گرديه گفت اينک منم

که بر شير درنده اسپ افگنم

چو بشنيد آواز او را تبرگ

بران اسپ جنگی چو شير سترگ

شگفت آمدش گفت خاقان چين

تو را کرد زين پادشاهی گزين

بدان تا تو باشی و را يادگار

ز بهرام شير آن گزيده سوار

همی گفت پاداش آن نيکوی

بجای آورم چون سخن بشنوی

مرا گفت بشتاب و او را بگوی

که گرز آنک گفتم نديدی تو روی

چنان ان که اين خود نگفتم ز بن

مگر نيز باز آمدم زان سخن

ازين مرز رفتن مرا روی نيست

مکن آرزو گر تو را شوی نيست

سخنها برين گونه پيوند کن

ورگ پند نپذيردت بند کن

همان را که او را بدان داشتست

سخنها ز اندازه بگذاشتست

بدو گرديه گفت کز رزمگاه

به يکسو شويم از ميان سپاه

سخن هرچ گفتی تو پاسخ دهم

تو را اندرين رای فرخ نهم

ز پيش سپاه اندر آمد تبرگ

بيامد بر نامدار سترگ

چو تنها به ديدش زن چاره جوی

از آن مغفر تيره بگشاد روی

بدو گفت بهرام را ديده ای

سواری و رزمش پسنديده ای

مرا بود هم مادر و هم پدر

کنون روزگار وی آمد به سر

کنون من تو را آزمايش کنم

يکی سوی رزمت نمايش کنم

اگر از در شوی يابی بگوی

همانا مرا خود پسندست شوی

بگفت اين وزان پس برانگيخت اسپ

پس او همی تاخت ايزد گشسپ

يکی نيزه زد بر کمربند اوی

که بگسست خفتان و پيوند اوی

يلان سينه با آن گزيده سپاه

برانگيخت اسپ اندر آن رزمگاه

همه لشکر چين بهم بر شکست

بس کشت و افگند و چندی بخست

دو فرسنگ لشکر همی شد ز پس

بر اسپان نماندند بسيار کس

سراسر همه دشت شد رود خون

يکی بی سر و ديگری سرنگون

چو پيروز شد سوی ايران کشيد

بر شهريار دليران کشيد

به روز چهارم به آموی شد

نديدی زنی کو جهانجوی شد

به آموی يک چند بنشست و بود

به دلش اندرون داوريها فزود

يکی نامه سوی برادر بدرد

نوشت و زهر کارش آگاه کرد

نخستين سخن گفت بهرام گرد

به تيمار و درد برادر بمرد

تو را و مرا مزد بسيار باد

روان وی از ما بی آزار باد

دگر گفت با شهريار بلند

بگوی آنچ از من شنيدی ز پند

پس ما بيامد سپاهی گران

همه نامداران جنگاوران

برآن گونه برگاشتمشان ز رزم

که نه رزم بينند زان پس نه بزم

بسی نامور مهتران با منند

نبادی که آيد بريشان گزند

نشستم به آموی تا پاسخم

بيارد مگر اختر فرخم

ازآن پس به آرام بنشست شاه

چو برخاست بهرام جنگی ز راه

نديد از بزرگان کسی کينه جوی

که با او بروی اندر آورد روی

به دستور پاکيزه يک روز گفت

که انديشه تا کی بود در نهفت

کشنده ی پدر هر زمان پيش من

همی بگذرد چون بود خويش من

چوروشن روانم پر از خون بود

همی پادشاهی کنم چون بود

نهادند خوان و می چند خورد

هم آن روز بندوی رابند کرد

ازان پس چنين گفت با رهنما

که او را هم اکنون ببردست وپا

بريدند هم در زمان او بمرد

پر از خون روانش به خسرو سپرد

وزان پس بسوی خراسان کسی

گسی کرد و اندرز دادش بسی

بدو گفت با کس مجنبان زبان

از ايدر برو تا در مرزبان

به گستهم گو ايچ گونه مپا

چو اين نامه من بخوانی بيا

فرستاده چون در خراسان رسيد

به درگاه مرد تن آسان رسيد

بگفت آنچ فرمان پرويز بود

که شاه جوان بود و خونريز بود

چو گستهم بشنيد لشکر براند

پراگنده لشکر همه باز خواند

چنين تا به شهر بزرگان رسيد

ز ساری و آمل به گرگان رسيد

شنيد آنک شد شاه ايران درشت

برادرش را او به مستی بکشت

چوبشنيد دستش به دندان بکند

فرود آمد از پشت اسپ سمند

همه جامه ی پهلوی کرد چاک

خروشان به سر بر همی ريخت خاک

بدانست کو را جهاندار شاه

به کين پدر کرد خواهد تباه

خروشان ازان جايگه بازگشت

تو گفتی که با باد انباز گشت

سپاه پراگنده کرد انجمن

همی تاخت تا بيشه نارون

چو نزديکی کوه آمل رسيد

سپه را بدان بيشه اندر کشيد

همی برد بر هر سوی تاختن

بدان تاختن بود کين آختن

به هر سو که بيکار مردم بدند

به نانی همی بنده ی او شدند

به جايی کجا لشکر شاه بود

که گستهم زان لشکر آگاه بود

همی بر سرانشان فرود آمدی

سپه رايکايک بهم برزدی

وزان پس چو گردوی شد نزد شاه

بگفت آن کجا خواهرش با سپاه

بدان مرزبانان خاقان چه کرد

که در مرو زيشان برآورد گرد

وزان روی گستهم بشنيد نيز

که بهرام يل را پر آمد قفيز

همان گرديه با سپاه بزرگ

برفت از بر نامدار سترگ

پس او سپاهی بيامد بکين

چه کرد او بدان نامداران چين

پذيره شدن را سپه برنشاند

ازان جايگه نيز لشکر براند

چو آگاه شد گرديه رفت پيش

از آموی با نامدران خويش

چو گستهم ديد آن سپه را ز راه

بر انگيخت اسپ از ميان سپاه

بيامد بر گرديه پر ز درد

فراوان ز بهرام تيمار خورد

همان درد بندوی او رابگفت

همی به آستين خون مژگان برفت

يلان سينه را ديد و ايزد گشسپ

فرود آمد از دور گريان زاسپ

بگفت آنک بندوی را شهريار

تبه کرد و بد شد مرا روزگار

تو گفتی نه از خواهرش زاده بود

نه از بهر او تن به خون داده بود

به تارک مر او را روا داشتی

روان پيش خاکش فدا داشتی

نخستين ز تن دست و پايش بريد

بران سان که از گوهر او سزيد

شما را بدو چيست اکنون اميد

کجا همچو هنگام با دست و بيد

ابا همگنانتان بتر زان کند

به شهر اندرون گوشت ارزان کند

چو از دور بيند يلان سينه را

بر آشوبد و نو کند کينه را

که سالار بودی تو بهرام را

ازو يافتی در جهان کام را

ازو هرکه داندش پرهيز به

گلوی و را خنجر تيز به

گر ای دون که باشيد با من بهم

ز نيم اندرين رای بر بيش و کم

پذيرفت ازو هر که بشنيد پند

همی جست هر کس ز راه گزند

زبان تيز با گرديه بر گشاد

همی کرد کردار بهرام ياد

ز گفتار او گرديه گشت سست

شدانديشه ها بر دلش بر درست

ببودند يکسر به نزديک اوی

درخشان شد آن رای تاريک اوی

يلان سينه راگفت کاين زن بشوی

چه گويد بجويد بدين آب روی

چنين داد پاسخ که تا گويمش

به گفتار بسيار دل جويمش

يلان سينه با گرديه گفت زن

به گيتی تو را ديد هام رای زن

ز خاقان کرانه گزيدی سزيد

که رای تو آزادگان را گزيد

چه گويی ز گستهم يل خال شاه

توانگر سپهبد يلی با سپاه

بدو گفت شويی کز ايران بود

ازو تخمه ی ما نه ويران بود

يلان سينه او را بگستهم داد

دلاور گوی بود فرخ نژاد

همی داشتش چون يکی تازه سيب

که اندر بلندی نديدی نشيب

سپاهی که از نزد خسرو شدی

برو روزگار کهن نو شدی

هر آنگه که ديدی شکست سپاه

کمان را بر افراشتی تا به ماه

چنين تا برآمد برين چندگاه

ز گستهم پر درد شد جان شاه

برآشفت روزی به گردوی گفت

که گستهم با گرديه گشت جفت

سوی او شدند آن بزرگ انجمن

برانم که او بودشان رای زن

از آمل کس آمد ز کارآگهان

همه فاش کرد آنچ بودی نهان

همی گفت زين گونه تا تيره گشت

ز گفتار چشم يلان خيره گشت

چو سازدندگان شمع ومی خواستند

همه کاخ ا ورا بياراستند

ز بيگانه مردم بپردخت جای

نشست از بر تخت با رهنمای

همان نيز گردوی و خسرو بهم

همی رفت از گرديه بيش و کم

بدو گفت ز ايدر فراوان سپاه

به آمل فرستاده ام کينه خواه

همه خسته وکشته بازآمدند

پرازناله وبا گداز آمدند

کنون اندرين رای ما را يکيست

که از رای ما تاج و تخت اندکيست

چو بهرام چوبينه گم کرد راه

هميشه بدی گرديه نيک خواه

کنون چاره يی هست نزديک من

مگو اين سخن بر سر انجمن

سوی گرديه نامه بايد نوشت

چو جويی پر از می بباغ بهشت

که با تو همی دوستداری کنم

بهر جای و هر کار ياری کنم

برآمد برين روزگاری دراز

زبان بر دلم هيچ نگشاد راز

کنون روزگار سخن گفتن است

که گردوی ما رابجای تنست

نگر تا چگونه کنی چاره يی

کزان گم شود زشت پتياره يی

که گستهم را زير سن گآوری

دل وخانه ی ما به چنگ آوری

چو اين کرده باشی سپاه تو را

همان در جهان نيک خواه تو را

مر آن را که خواهی دهم کشوری

بگردد بر آن کشور اندر سری

توآيی به مشکوی زرين من

سرآورده باشی همه کين من

برين برخورم سخت سوگند نيز

فزايم برين بندها بند نيز

اگر پيچم اين دل ز سوگند من

مبادا ز من شاد پيوند من

بدو گفت گردوی نوشه بدی

چو ناهيد در برج خوشه بدی

تو دانی که من جان و فرزند خويش

برو بوم آباد و پيوند خويش

بجای سر تو ندارم به چيز

گرين چيزها ارجمندست نيز

بدين کس فرستم به نزديک اوی

درفشان کنم جان تاريک اوی

يکی رقعه خواهم برو مهر شاه

همان خط او چون درخشنده ماه

به خواره فرستم زن خويش را

کنم دور زين در بد انديش را

که چونين سخن نيست جز کارزن

به ويژه زنی کو بود رای زن

برين نيز هر چون همی بنگرم

پيام تو بايد بر خواهرم

بر آيد بکام تو اين کار زود

برين بيش و کم بر نبايد فزود

چو بشنيد خسرو بران شاد شد

همه رنجها بر دلش باد شد

هم آنگه ز گنجور قرطاس خواست

ز مشک سيه سوده انقاس خواست

يکی نامه بنوشت چون بوستان

گل بوستان چون رخ دوستان

پر از عهد و پيوند و سوگندها

ز هر گونه يی لابد و پندها

چو برگشت عنوان آن نامه خشک

نهادند مهری برو بر ز مشک

نگينی برو نام پرويز شاه

نهادند بر مهر مشک سياه

يکی نامه بنوشت گردوی نيز

بگفت اندرو پند و بسيار چيز

سرنامه گفت آنک بهرام کرد

همه دوده و بوم بدنام کرد

که بخشايش آراد يزدان بروی

مبادا پشيمان ازان گفت وگوی

هرآنکس که جانش ندارد خرد

کم و بيشی کارها ننگرد

گر او رفت ما از پس اورويم

بداد خدای جهان بگرويم

چو جفت من آيد به نزديک تو

درخشان کند جان تاريک تو

ز گفتار او هيچ گونه مگرد

چو گردی شود بخت را روی زرد

نهاد آن خط خسرو اندر ميان

بپيچيد برنامه بر پرنيان

زن چاره گر بستد آن نامه را

شنيد آن سخنهای خود کامه را

همی تاخت تا بيشه ی نارون

فرستاده ی زن به نزديک زن

ازو گرديه شد چو خرم بهار

همان رخ پر از بوی و رنگ و نگار

زبهرام چندی سخن راندند

همی آب مژگان بر افشاندند

پس آن نامه ی شوی با خط شاه

نهانی بدو داد و بنمود راه

چو آن شير زن نامه ی شاه ديد

تو گفتی بر وی زمين ماه ديد

بخنديد و گفت اين سخن رابه رنج

ندارد کسی کش بود يار پنج

بخواند آن خط شاه بر پنج تن

نهان داشت زان نامدار انجمن

چو بگشاد لب زود پيمان ببست

گرفت آن زمان دست او را بدست

همان پنج تن را بر خويش خواند

به نزديکی خوابگه برنشاند

چو شب تيره شد روشنايی بکشت

لب شوی بگرفت ناگه بمشت

ازان مردمان نيز يار آمدند

به بالين آن نامدار آمدند

بکوشيد بسيار با مرد مست

سر انجام گويا زبانش ببست

سپهبد به تاريکی اندر بمرد

شب و روز روشن به خسرو سپرد

بشهر اندرون بانگ و فرياد خاست

بهر بر زنی آتش وباد خاست

چو آواز بشنيد ناباک زن

بخفتان رومی بپوشيد تن

شب تيره ايرانيان رابخواند

سخنهای آن کشته چندی براند

پس آن نامه ی شاه بنمودشان

دليری و تندی بی فزودشان

همه سرکشان آفرين خواندند

بران نامه برگوهر افشاندند

دوان و قلم خواست ناباک زن

ز هرگونه انداخت با رای زن

يکی نامه بنوشت نزديک شاه

ز بدخواه وز مردم نيک خواه

سر نامه کرد آفرين از نخست

بر آنکس که او کينه از دل بشست

دگر گفت کاری که فرمود شاه

بر آمد بکام دل نيک خواه

پراگنده گشت آن سپاه سترگ

به بخت جهاندار شاه بزرگ

ازين پس کنون تا چه فرمان دهی

چه آويزی از گوشوار رهی

چو آن نامه نزديک خسرو رسيد

از آن زن و را شادی نو رسيد

فرستاده يی خواست شيرين سخن

که داند همه داستان کهن

يکی نامه برسان ارژنگ چين

نوشتند و کردند چند آفرين

گرانمايه زن را به درگاه خواند

به نامه و را افسر ماه خواند

فرستاده آمد بر زن چوگرد

سخنهای خسرو بدو يادکرد

زن شير زان نامه ی شهريار

چو رخشنده گل شد به وقت بهار

سپه را به در خواند و روزی بداد

چو شد روز روشن بنه برنهاد

چو آمد به نزديکی شهريار

سپاهی پذيره شدش بی شمار

زره چون بدرگاه شد بار يافت

دل تاجور پر ز تيمار يافت

بياورد زان پس نثاری گران

هر آنکس که بودند با اوسران

همان گنج و آن خواسته پيش برد

يکايک به گنج ور اوبرشمرد

ز دينار وز گوهر شاهوار

کس آن را ندانست کردن شمار

ز ديبای زر بفت و تاج و کمر

همان تخت زرين و زرين سپر

نگه کرد خسرو بران زاد سرو

برخ چون بهار و برفتن تذرو

به رخساره روز و به گيسو چو شب

همی در بارد تو گويی ز لب

ورا در شبستان فرستاد شاه

ز هر کس فزون شد و را پايگاه

فرستاد نزد برادرش کس

همان نزد دستور فريادرس

بر آيين آن دين مر او رابخواست

بپذرفت با جان همی داشت راست

بيارانش بر خلعت افگند نيز

درم داد و دينار و هرگونه چيز

دو هفته برآمد بدو گفت شاه

به خورشيد و ماه و به تخت و کلاه

که برگويی آن جنگ خاقانيان

ببندی کمر همچنان بر ميان

بدو گفت شاها انوشه بدی

روان را به ديدار توشه بدی

بفرمای تا اسپ و زين آورند

کمان و کمند و کمين آورند

همان نيزه و خود و خفتان جنگ

يکی ترکش آگنده تير خدنگ

پرستنده يی را بفرمود شاه

که درباغ گلشن بيارای گاه

برفتند بيدار دل بندگان

ز ترک و ز رومی پرستندگان

ز خوبان رومی هزار و دويست

تو گفتی به باغ اندرون راه نيست

چو خورشيد شيرين به پيش اندرون

خرامان به بالای سيمين ستون

بشد گرديه تا به نزديک شاه

زره خواست از ترک و رومی کلاه

بيامد خرامان ز جای نشست

کمر بر ميان بست و نيزه بدست

بشاه جهان گفت دستور باش

يکی چشم بگشا ز بد دور باش

بدان پر هنر زن بفرمود شاه

زن آمد به نزديک اسپ سياه

بن نيزه را بر زمين برنهاد

ز بالا بزين اندرآمد چوباد

به باغ اندر آورد گاهی گرفت

چپ وراست بيگانه راهی گرفت

همی هر زمان باره برگاشتی

وز ابر سيه نعره برداشتی

بدو گفت هنگ ام جنگ تبرگ

بدين گونه بودم چوغر نده گرگ

چنين گفت شيرين که ای شهريار

بدشمن دهی آلت کار زار

تو با جامه پاک بر تخت زر

ورا هر زمان برتو باشد گذر

بخنده به شيرين چنين گفت شاه

کزين زن جز از دوستداری مخواه

همی تاخت گرد اندرش گرديه

برآورد گاهی برش گرديه

بدو مانده بد خسرو اندر شگفت

بدان برز و بالا و آن يال و کفت

چنين گفت با گرديه شهريار

که بی عيبی از گردش روزگار

کنون تا ببينم که با جام می

يکی سست باشی اگر سخت پی

بگرد جهان چار سالار من

که هستند بر جان نگهبان من

ابا هريکی زان ده و دو هزار

ز ايران بپای اند جنگی سوار

چنين هم به مشکوی زرين من

چه در خانه ی گوهر آگين من

پرستار باشد ده و دو هزار

همه پاک با طوق و با گوشوار

ازان پس نگهدار ايشان توی

که با رنج و تيمار خويشان توی

نخواهم که گويند زيشان سخن

جز از تو اگر نو بود گر کهن

شنيد آن سخن گرديه شاد شد

ز بيغاره ی دشمن آزاد شد

همی رفت روی زمين را بروی

همی آفرين خواند بر فر اوی

برآمد برين روزگاری دراز

نبد گرديه را به چيزی نياز

چنين می همی خورد با بخردان

بزرگان و رزم آزموده ردان

بدان مجلس اندر يکی جام بود

نوشته برو نام بهرام بود

بفرمود تا جام بنداختند

وزان هرکسی دل بپرداختند

گرفتند نفرين به بهرام بر

بران جام و آرنده ی جام بر

چنين گفت که اکنون بر بوم ری

به کوبند پيلان جنگی بپی

همه مردم از شهر بيرون کنند

همه ری بپی دشت و هامون کنند

گرانمايه دستور با شهريار

چنين گفت کای از کيان يادگار

نگه کن که شهری بزرگست ری

نشايد که کوبند پيلان بپی

که يزدان دران کار همداستان

نباشد نه هم بر زمين راستان

به دستور گفت آن زمان شهريار

که بد گوهری بايد و نابکار

که يک چند باشد بری مرزبان

يکی مرد بی دانش و بد زبان

بدو گفت بهمن که گر شهريار

بخواهد نشان چنين نابکار

بجوييم و اين را بجا آوريم

نبايد که بی رهنما آوريم

چنين گفت خسرو که بسيارگوی

نژند اختری بايدم سرخ موی

تنش سرخ و بينی کژ وروی زشت

همان دوزخی روی دور از بهشت

يکی مرد بدنام و رخساره زرد

بد انديش و کوتاه دل پر ز درد

همان بد دل و سفله و ب یفروغ

سرش پر ز کين و زبان پر دروغ

دو چشمش کژ و سبز و دندان بزرگ

بران اندرون کژ رود همچو گرگ

همه موبدان مانده زو در شگفت

که تا ياد خسرو چنين چون گرفت

همی جست هرکس بگرد جهان

ز شهر کسان از کهان و مهان

چنان بد که روزی يکی نزد شاه

بيامد کزين گونه مردی به راه

بديدم بيارم به فرمان کی

بدان تا فرستدش خسرو بری

بفرمود تا نزد او آورند

وز آنگونه بازی بکو آورند

ببردند زين گونه مردی برش

بخنديد زو کشور و لشکرش

بدو گفت خسرو ز کردار بد

چه داری بياد ای بد بی خرد

چنين گفت با شاه کز کار بد

نياسايم و نيست با من خرد

سخن هرچ گويی دگرگون کنم

تن و جان مردم پر از خون کنم

سرمايه ی من دروغست و بس

سوی راستی نيستم دست رس

بدو گفت خسرو که بد اخترت

نوشته مبادا جزين بر سرت

به ديوان نوشتند منشور ری

ز زشتی بزرگی شد آن شوم پی

سپاه پراگنده او را سپرد

برفت از درو نام زشتی ببرد

چوآمد بری مرد ناتندرست

دل و ديده از شرم يزدان بشست

بفرمود تا ناودانهای بام

بکندند و او شد بران شادکام

وزان پس همه گربکان رابکشت

دل کد خدايان ازو شد درشت

به هرسو همی رفت با رهنمای

مناديگری پيش او بر بپای

همی گفت گر ناودانی بجای

ببينی و گر گربه يی در سرای

بدان بوم وبر آتش اندر زنم

ز برشان همی سنگ بر سرزنم

همی جست جايی که بد يک درم

خداوند او را فگندی به غم

همه خانه از موش بگذاشتند

دل از بوم آباد برداشتند

چو باران بدی ناودانی نبود

به شهر اندرون پاسبانی نبود

ازان زشت بد کامه ی شوم پی

که آمد ز درگاه خسرو بری

شد آن شهر آباد يکسر خراب

به سر بر همی تافتی آفتاب

همه شهر يکسر پر از داغ و درد

کس اندر جهان ياد ايشان نکرد

چنين تا بيامد مه فوردين

بياراست گلبرگ روی زمين

جهان از نم ابر پر ژاله شد

همه کوه وهامون پراز لاله شد

بزرگان به بازی به باغ آمدند

همه ميش و آهو به راغ آمدند

چو خسرو گشاده در باغ ديد

همه چشمه ی باغ پر ماغ ديد

بفرمود تا دردميدند بوق

بياورد پس جامهای خلوق

نشستند بر سبزه می خواستند

به شادی زبان را بياراستند

بياورد پس گرديه گربکی

که پيدا نبد گربه از کودکی

بر اسپی نشانده ستامی بزر

به زر اندرون چند گونه گهر

فروهشته از گوش او گوشوار

به ناخن بر از لاله کرده نگار

بديده چوقار و به رخ چون بهار

چو می خواره بد چشم او پر خمار

همی تاخت چون کودکی گرد باغ

فروهشته از باره زرين جناغ

لب شاه ايران پر از خنده شد

همه کهتران خنده را بنده شد

ابا گرديه گفت کز آرزوی

چه بايد بگو ای زن خوب روی

زن چاره گر برد پيشش نماز

بدو گفت کای شاه گردن فراز

بمن بخش ری را خرد ياد کن

دل غمگنان از غم آزاد کن

ز ری مردک شوم رابازخوان

ورا مرد بد کيش و بد ساز دان

همی گربه از خانه بيرون کند

دگر ناودان يک به يک بشکند

بخنديد خسرو ز گفتار زن

بدو گفت کای ماه لشکرشکن

ز ری باز خوان آن بد انديش را

چو آهرمن آن مرد بد کيش را

فرستاد کس زشت رخ رابخواند

همان خشم بهرام با او براند

بکشتند او را به زاری و درد

کجا بد بد انديش و بيکار مرد

هممی هر زمانش فزون بود بخت

ازان تاجور خسروانی درخت

ازان پس چو گسترده شد دست شاه

سراسر جهان شد ورا نيک خواه

همه تاجدارانش کهتر شدند

همه کهتران زو توانگر شدند

گزين کرد از ايران چل و هشت هزار

جهانديده گردان و جنگی سوار

در گنجای کهن برگشاد

که بنهاد پيروز و فرخ قباد

جهان را ببخشيد بر چار بهر

يکايک همه نامزد کرد شهر

از آن نامدران ده و دو هزار

گزين کرد ز ايران و نيران سوار

فرستاد خسرو سوی مرز روم

نگهبان آن فرخ آزاد بوم

بدان تا ز روم اندر ايران سپاه

نيايد که کشور شود زو تباه

مگر هرکسی برکند مرز خويش

بداند سر مايه و ارز خويش

هم از نامداران ده و دو هزار

سواران هشيار خنجرگزار

بدان تا سوی ز ابلستان شوند

ز بوم سيه در گلستان شوند

بديشان چنين گفت هرکو ز راه

بگردد ندارد زبان را نگاه

به خوبی مر او را به راه آوريد

کزين بگذرد بند و چاه آوريد

به هرسو فرستيد کارآگهان

بدان تا نماند سخن در نهان

طلايه ببايد به روز و شبان

مخسپيد در خيمه بی پاسبان

ز لشکر ده و دو هزار دگر

دلاور سواران پرخاشخر

بخواند و بسی هديه ها دادشان

به راه الانان فرستادشان

بديشان سپرد آن در باختر

بدان تا نيايد ز دشمن گذر

بدان سرکشان گفت بيدار بيد

همه در پناه جهاندار بيد

ده ودو هزار دگر برگزيد

ز مردان جنگی چنان چون سزيد

به سوی خراسان فرستادشان

بسی پند و اندرزها دادشان

که از مرز هيتال تا مرزچين

نبايد که کس پی نهد بر زمين

مگر به آگهی و بفرمان ما

روان بسته دارد به پيمان ما

بهر کشوری گنج آگنده هست

که کس را نبايد شدن دوردست

چو بايد بخواهيد و خرم بويد

خردمند باشيد و بی غم بويد

در گنج بگشاد و چندی درم

که بودی ز هرمز برو بر رقم

بياورد و گريان به درويش داد

چو درويش پيوسته بد بيش داد

از آنکس که او يار بندوی بود

به نزديک گستهم و زنگوی بود

که بودند يازان به خون پدر

ز تنهای ايشان جدا کرد سر

چو از کين و نفرين به پردخت شاه

بدانش يکی ديگر آورد راه

از آن پس شب و روز گردنده دهر

نشست و ببخشيد بر چار بهر

از آن چار يک بهر موبد نهاد

که دارد سخنهای نيکو بياد

ز کار سپاه و ز کار جهان

به گفتی به شاه آشکار و نهان

چو در پادشاهی به ديدی شکست

ز لشکر گر از مردم زير دست

سبک دامن داد بر تافتی

گذشته بجستی و دريافتی

دگر بهر شادی و رامشگران

نشسته به آرام با مهتران

نبودی نه انديشه کردی ز بد

چنان کز ره نامداران سزد

سيم بهره گاه نيايش بدی

جهان آفرين را ستايش بدی

چهارم شمار سپهر بلند

همی بر گرفتی چه و چون و چند

ستاره شمر پيش او بر بپای

که بودی به دانش ورا رهنمای

وزين بهره نيمی شب دير ياز

نشستی همی با بتان طراز

همان نيز يک ماه بر چار بهر

ببخشيد تا شاد باشد ز دهر

يکی بهره ميدان چوگان و تير

يکی نامور پيش او يادگير

دگر بهره زو کوه و دشت شکار

ازان تازه گشتی ورا روزگار

هر آنگه که گشتی ز نخچير باز

به رخشنده روز و شب دير ياز

هر آنکس که بودی و را پيش گاه

ببستی به شهر اندر آيين و راه

دگر بهره شطرنج بودی و نرد

سخن گفت از روزگار نبرد

سه ديگر هر آنکس که داننده بود

فزاينده ی چيز و خواننده بود

به نوبت و را پيش بنشاندی

سخنهای ديرينه برخواندی

چهارم فرستادگان را ز راه

همی خواندندی به نزديک شاه

نوشتی همه پاسخ نامه باز

بدادی بدان مرد گردن فراز

فرستاده با خلعت و کام خويش

ز در بازگشتی به آرام خويش

همه روز منشور هر کشوری

نوشتی سپردی بهر مهتری

چو بودی سر سال نو فوردين

که رخشان شدی در دل از هور دين

نهادی يکی گنج خسرو نهان

که نشناختی کهتری در جهان

چو بر پادشاهيش شد پنج سال

به گيتی نبودش سراسر همال

ششم سال زان دخت قيصر چو ماه

يکی پورش آمد همانند شاه

نبود آن زمان رسم بانگ نماز

به گوش چنان پروريده بناز

يکی نام گفتی مر او را پدر

نهانی دگر آشکارا دگر

نهانی به گفتی بگوش اندرون

همی خواندی آشکارا برون

بگوش اندرون خواند خسرو قباد

همی گفت شير وی فرخ نژاد

چو شب کودک آمد گذشته سه پاس

بيامد بر خسرو اخترشناس

از اخترشناسان بپرسيد شاه

که هرکس که دارند اختر نگاه

بديدی که فرجام اين کار چيست

ز زيچ اختر اين جهاندار چيست

چنين داد پاسخ ستاره شمر

که بر چرخ گردان نيابی گذر

ازين کودک آشوب گيرد زمين

نخواند سپاهت برو آفرين

هم از راه يزدان بگردد به نيز

ازين بيشتر چون سراييم چيز

دل شاه غمگين شد از کارشان

وزان ناسزاوار گفتارشان

چنين گفت با مرد داننده شاه

که نيکو کنيد اندر اختر نگاه

نگر تا نگردد زبانتان برين

به پيش بزرگان ايران زمين

همی داشت آن اختران را نگاه

نهاده بران بسته بر مهر شاه

پر انديشه بد زان سخن شهريار

بران هفته کس را ندادند بار

ز نخچير و از می به يکسو کشيد

بدان چندگه روی کس را نديد

همه مهتران سوی موبد شدند

ز هر گونه يی داستانها زدند

بدان تا چه بد نامور شاه را

که بربست بر کهتران راه را

چو بشنيد موبد بشد نزد شاه

بدو داد يکسر پيام سپاه

چنين داد پاسخ ورا شهريار

که من تنگ دل گشتم از روزگار

ز گفتار اين مرد اخترشناس

ز گردون گردان شدم ناسپاس

به گنج ور گفت آن يکی پرنيان

بياور يکی رقعه اندر ميان

بياورد گنجور و موبد بديد

دلش تنگ شد خامشی برگزيد

ازان پس بدو گفت يزدان بس است

کجا برتر از دانش هر کس است

گر ای دون که ناچار گردان سپهر

دگرگون نمايد به جوينده چهر

به تيمار کی باز گردد ز بد

چنين گفته از دانشی کی سزد

جز از شادمانيت هرگز مباد

ز گفتار ايشان مکن هيچ ياد

ز موبد چو بشنيد خسرو سخن

بخنديد و کاری نو افگند بن

دبير پسنديده را خواند پيش

سخن گفت با او ز اندازه بيش

به قيصر يکی نامه فرمود شاه

که برنه سزاوار شاهی کلاه

که مريم پسر زاد زيبا يکی

که هرگز نديدی چنو کودکی

نشايد مگر دانش و تخت را

وگر در هنر بخشش و بخت را

چو من شادمانم تو شادان بزی

که شاهی و گردنکشی را سزی

چو آن نامه نزديک قيصر رسيد

نگه کرد و توقيع پرويز ديد

بفرمود تا گاو دم بر درش

دميدند و پر بانگ شد کشورش

ببستند آيين به بی راه و راه

پر آواز شير وی پرويز شاه

برآمد هم آواز رامشگران

همه شهر روم از کران تا کران

بدرگاه بردند چندی صليب

نسيم گلان آمد و بوی طيب

بيک هفته زين گونه با رود و می

ببودند شادان ز شيروی کی

بهشتم بفرمود تا کاروان

بيامد بدرگاه با ساروان

صد اشتر ز گنج درم بار کرد

چو پنجه شتر بار دينار کرد

ز ديبای زربفت رومی دويست

که گفتی ز زر جامه با رزيکيست

چهل خوان زرين پايه بسد

چنان کز در شهر ياران سزد

همان چند زرين و سيمين دده

بگوهر بر و چشمشان آژده

بمريم فرستاد چندی گهر

يکی نره طاوس کرده بزر

چه از جام هی نرم رومی حرير

ز در و زبرجد يکی آبگير

همان باژ کشور که تا چار بار

ز دينار رومی هزاران هزار

فرستاد چون مرد رومی چهل

کجا هر چهل بود بيدار دل

گوی پيش رو نام او خانگی

که همتا نبودش به فرزانگی

همی شد برين گونه با ساروان

شتربار دينار ده کاروان

چوآگاهی آمد به پرويز شاه

که پيغمبر قيصر آمد ز راه

به فرخ بفرمود تا برنشست

يکی مرزبان بود خسروپرست

که سالار او بود بر نيمروز

گرانمايه گردی و گيتی فروز

برفتند با او سواران شاه

به سر برنهادند زرين کلاه

چو از دور ديد آن سپه خانگی

به پيش اندر آمد به بيگانگی

چنين تا به نزديک شاه آمدند

بران نامور پيشگاه آمدند

چو ديدند زيبا رخ شاه را

بران گونه آراسته گاه را

نهادند همواره سر بر زمين

برو بر همی خواندند آفرين

بماليد پس خانگی رخ بخاک

همی گفت کای داور داد وپاک

ز پيروزگر آفرين بر تو باد

مبادی هميشه مگر شاه و راد

بزرگانش از جای برخاستند

به نزديک شه جايش آراستند

چنين گفت پس شاه را خانگی

که چون تو که باشد به فرزانگی

ز خورشيد بر چرخ تابنده تر

ز جان سخنگوی پايند هتر

مبادا جهان بی چنين شهريار

برومند بادا برو روزگار

مبيناد کس روز بی کام تو

نوشته بخورشيد بر نام تو

جهان بی سر و افسر تو مباد

بر و بوم بی لشکر تو مباد

ز قيصر درود و ز ما آفرين

برين نامور شهريار زمين

کسی کو درين سايه ی شاه شاد

نباشد ورا روشنايی مباد

ابا هديه و باژ روم آمدم

برين نامبردار بوم آمدم

برفتيم با فيلسوفان بهم

بران تا نباشد کس از ما دژم

ز قيصر پذيرد مگر باژ و چيز

که با باژ و چيز آفرينست نيز

بخنديد از آن پر هنر مرد شاه

نهادند زرين يکی پيشگاه

فرستاد پس چيزها سوی گنج

بدو گفت چندين نبايست رنج

بخراد بر زين چنين گفت شاه

که اين نامه برخوان به پيش سپاه

به عنوان نگه کرد مرد دبير

که گوينده يی بود و هم يادگير

چنين گفت کاين نامه سوی مهست

جهاندار پرويز يزدان پرست

جهاندار و بيدار و پدرام شهر

که يزدانش تاج و خرد داد بهر

جهاندار فرزند هرمزد شاه

که زيبای تاج است و زيبای گاه

ز قيصر پدر مادر شير نام

که پاينده بادا بدو نام و کام

ابا فر و با برز و پيروز باد

همه روزگارانش نوروز باد

به ايران و تورانش بر دست رس

به شاهی مباداش انباز کس

هميشه به دل شاد و روشن روان

هميشه خرد پير و دولت جوان

گران مايه شاهی کيومرثی

همان پور هوشنگ طهمورثی

پدر بر پدر و پسر بر پسر

مبادا که اين گوهر آيد به سر

برين پاک يزدان کند آفرين

بزرگان ملک و بزرگان دين

نه چون تو خزان و نه چون تو بهار

نه چون تو بايوان چين بر نگار

همه مردمی و همه راستی

مبيناد جانت بد کاستی

به ايران و توران و هندوستان

همان ترک تا روم و جا دوستان

تو را داد يزدان به پاکی نژاد

کسی چون تو از پاک مادر نزاد

فريدون چو ايران بايرج سپرد

ز روم و ز چين نام مردی ببرد

برو آفرين کرد روز نخست

دلش را ز کژی و تاری بشست

همه بی نيازی و نيک اختری

بزرگی و مردی و افسونگری

تو گويی که يزدان شما را سپرد

وزان ديگران نام مردی ببرد

هنر پرور و راد و بخشنده گنج

ازين تخمه ی هرگز نبد کس به رنج

نهادند بر دشمنان باژ و ساو

بد انديشتان بارکش همچو گاو

ز هنگام کسری نوشين روان

که بادا هميشه روانش جوان

که از ژرف دريا برآورد پی

بران گونه ديوار بيدار کی

ز ترکان همه بيشه ی نارون

بشستند وبی رنج گشت انجمن

ز دشمن برستند چندی جهان

برو آفرين از کهان و مهان

ز تازی و هندی و ايرانيان

ببستند پيشش کمر بر ميان

روا رو چنين تا به مرز خزر

ز ارمينيه تا در باختر

ز هيتال و ترک و سمرقند و چاچ

بزرگان با فر او اورند وتاج

همه کهتران شما بوده اند

برين بندگی بر گوا بوده اند

که شاهان ز تخم فريدون بدند

دگر يکسر از داد بيرون بدند

بدين خويشی اکنون که من کرده ام

بزرگی به دانش برآورد هام

بدان گونه شادم که تشنه بر آب

وگر سبزه ی تيره بر آفتاب

جهاندار بيدار فرخ کناد

مرا اندرين روز پاسخ کناد

يکی آرزو خواهم از شهريار

کجا آن سخن نزد او هست خوار

که دار مسيحا به گنج شماست

چو بينيد دانيد گفتار راست

برآمد برين ساليان دراز

سزد گر فرستد بما شاه باز

بدين آرزو شهريار جهان

ببخشايد از ما کهان و مهان

ز گيتی برو بر کنند آفرين

که بی تو مبادا زمان و زمين

بدان من ز خسرو پذيرم سپاس

نيايش کنم روز و شب در سه پاس

همان هديه و باژ و ساوی که من

فرستم به نزديک آن انجمن

پذيرد پذيرم سپاسی بدان

مبيناد چشم تو روی بدان

شود فرخ اين جشن و آيين ما

درخشان شود در جهان دين ما

همان روزه ی پاک يک شنبدی

ز هر در پرستنده ی ايزدی

برو سوکواران بمالند روی

بروبر فراوان بسايند موی

شود آن زمان بر دل ما درست

که از کينه دلها بخواهيم شست

که بود از گه آفريدون فراز

که با تور و سلم اندر آمد براز

شود کشور آسوده از تاختن

بهر گوشه يی کينها ساختن

زن و کودک روميان برده اند

دل ما ز هر گونه آزرده اند

برين خويشی ما جهان رام گشت

همه کار بيهوده پدرام گشت

درود جهان آفرين بر تو باد

همان آفرين زمين بر تو باد

چو آن نامه ی قيصر آمد ببن

جهاندار بشنيد چندان سخن

ازان نامه شد شاه خرم نهان

برو تازه شد روزگار مهان

بسی آفرين کرد برخانگی

بدو گفت بس کن ز بيگانگی

گرانمايه را جايگه ساختند

دو ايوان فرخ بپرداختند

ببردند چيزی که بايست برد

به نزديک آن مرد بيدار گرد

بيامد بديد آن گزين جايگاه

وزان پس همی بود نزديک شاه

بخوان و نبيد و شکار و نشست

همی بود با شاه مهتر پرست

برين گونه يک ماه نزديک شاه

همی بود شادان دل و نيک خواه

چويک ماه شد نامه پاسخ نوشت

سخنهای با مغز و فرخ نوشت

سرنامه گفت آفرين مهان

بران باد کو باد دارد جهان

بد و نيک بيند ز يزدان پاک

وزو دارد اندر جهان بيم و باک

کند آفرين بر خداوند مهر

کزين گونه بر پای دارد سپهر

نخست آنک کردی ستايش مرا

به نامه نمودی نيايش مرا

بدانستم و شاد گشتم بدان

سخن گفتن تاجور بخردان

پذيرفتم آن نامور گنج تو

نخواهم که چندان بود رنج تو

ازی را جهاندار يزدان پاک

برآورد بوم تو را بر سماک

ز هند و ز سقلاب و چين و خزر

چنين ارجمند آمد آن بوم و بر

چه مردی چه دانش چه پرهيز و دين

ز يزدان شما را رسيد آفرين

چو کار آمدم پيش يارم بدی

بهر دانشی غمگسارم بدی

چنان شاد گشتم ز پيوند تو

بدين پر هنر پاک فرزند تو

که کهتر نباشد به فرزند خويش

ببوم و بر و پاک پيوند خويش

همه مهتران پشت برگاشتند

مرا در جهان خوار بگذاشتند

تو تنها بجای پدر بوديم

همان از پدر بيشتر بوديم

تو را همچنان دارم اکنون که شاه

پدر بيند آزاده و نيک خواه

دگر هرچ گفتی ز شيروی من

ازان پاک تن پشت و نيروی من

بدانستم و آفرين خواندم

بران دين تو را پاک دين خواندم

دگر هرچ گفتی ز پاکيزه دين

ز يک شنبدی روزه ی به آفرين

همه خواند بر ما يکايک دبير

سخنهای بايسته و دلپذير

بما بر ز دين کهن ننگ نيست

به گيتی به از دين هوشنگ نيست

همه داد و نيکی و شرمست و مهر

نگه کردن اندر شمار سپهر

به هستی يزدان نيوشان ترم

هميشه سوی داد کوشان ترم

ندانيم انباز و پيوند و جفت

نگردد نهان و نگردد نهفت

در انديشه ی دل نگنجد خدای

به هستی همو با شدت رهنمای

دگر کت ز دار مسيحا سخن

بياد آمد از روزگار کهن

مدان دين که باشد به خوبی بپای

بدان دين نباشد خرد رهنمای

کسی را که خوانی همی سوگوار

که کردند پيغمبرش را بدار

که گويد که فرزند يزدان بد اوی

بران دار بر کشته خندان بد اوی

چو پور پدر رفت سوی پدر

تو اندوه اين چوب پوده مخور

ز قيصر چو بيهوده آمد سخن

بخندد برين کار مرد کهن

همان دار عيسی نيرزد به رنج

که شاهان نهادند آن را به گنج

از ايران چو چوبی فرستم بروم

بخندد بما بر همه مرز و بوم

به موبد نبايد که ترسا شدم

گر از بهر مريم سکوبا شدم

دگر آرزو هرچ بايد بخواه

شمار سوی ما گشادست راه

پسنديدم آن هديه های تو نيز

کجا رنج بردی ز هر گونه چيز

به شيروی بخشيدم اين برده رنج

پی افگندم او را يکی تازه گنج

ز روم و ز ايران پر انديشه ام

شب تيره انديشه شد پيشه ام

بترسم که شيروی گردد بلند

ز ساند بروم و به ايران گزند

نخست اندر آيد ز سلم بزرگ

ز اسکندر آن کينه دار سترگ

ز کين نو آيين و کين کهن

مگر در جهان تازه گردد سخن

سخنها که پرسيدم از دخترت

چنان دان که او تازه کرد افسرت

بدين مسيحا بکوشد همی

سخنهای ما کم نيوشد همی

به آرام شادست و پيروزبخت

بدين خسروانی نو آيين درخت

هميشه جهاندار يار تو باد

سر اختر اندر کنار تو باد

نهادند بر نامه بر مهر شاه

همی داشت خراد برزين نگاه

گشادند زان پس در گنج باز

کجا گرد کرد او به روز دراز

نخستين صد و شست بند اوسی

که پند او سی خواندش پارسی

به گوهر بياگنده هر يک چو سنگ

نهادند بر هر يکی مهر تنگ

بران هر يکی دانه ها صد هزار

بها بود بر دفتر شهريار

بياورد سيصد شتر سرخ موی

سيه چشم و آراسته راه جوی

مران هر يکی را درم دو هزار

بها داده بد نامور شهريار

ز ديبای چينی صد و چل هزار

ازان چند زربفت گوهرنگار

دگر پانصد در خوشاب بود

که هر دانه يی قطره ی آب بود

صد و شست ياقوت چون ناردان

پسنديده ی مردم کاردان

ز هندی و چينی و از بربری

ز مصری و از جام هی پهلوی

ز چيزی که خيزد ز هر کشوری

که چونان نبد در جهان ديگری

فرستاد سيصد شتروار بار

از ايران بر قيصر نامدار

يکی خلعت افگند بر خانگی

فزون تر ز خويشی و بيگانگی

همان جامه و تخت و اسب و ستام

ز پوشيدنيها که برديم نام

بدينسان چنين صد شتر بارکرد

از آن ده شتربار دينار کرد

ببخشيد بر فيلسوفان درم

ز دينار و هرگونه يی بيش وکم

برفتند شادان ازان مرز وبوم

به نزديک قيصر ز ايران بروم

همه مهتران خواندند آفرين

بران پر هنر شهريار زمين

کنون داستان کهن نو کنيم

سخنهای شيرين و خسرو کنيم

 

گفتار اندر داستان خسرو و شيرين

کهن گشته اين نامه ی باستان

ز گفتار و کردار آن راستان

همی نوکنم گفته ها زين سخن

ز گفتار بيدار مرد کهن

بود بيست شش بار بيور هزار

سخنهای شايسته و غمگسار

نبيند کسی نامه ی پارسی

نوشته به ابيات صدبار سی

اگر بازجويی درو بيت بد

همانا که کم باشد از پانصد

چنين شهرياری و بخشنده يی

به گيتی ز شاهان درخشند هيی

نکرد اندرين داستانها نگاه

ز بدگوی و بخت بد آمد گناه

حسد کرد بدگوی در کار من

تبه شد بر شاه بازار من

چو سالار شاه اين سخنهای نغز

بخواند ببيند به پاکيزه نغز

ز گنجش من ايدر شوم شادمان

کزو دور بادا بد بدگمان

وزان پس کند ياد بر شهريار

مگر تخم رنج من آيد ببار

که جاويد باد افسر و تخت اوی

ز خورشيد تابنده تر بخت اوی

چنين گفت داننده دهقان پير

که دانش بود مرد را دستگير

غم و شادمانی ببايد کشيد

ز هر شور و تلخی ببايد چشيد

جوانان داننده و باگهر

نگيرند بی آزمايش هنر

چو پرويز ناباک بود و جوان

پدر زنده و پور چون پهلوان

ورا در زمين دوست شيرين بدی

برو بر چو روشن جهان بين بدی

پسندش نبودی جزو در جهان

ز خوبان وز دختران مهان

ز شيرن جدا بود يک روزگار

بدان گه که بد در جهان شهريار

بگرد جهان در بی آرام بود

که کارش همه رزم بهرام بود

چو خسرو به پردخت چندی به مهر

شب و روز گريان بدی خو بچهر

 

ادامه داستان

چنان بد که يک روز پرويز شاه

همی آرزو کرد نخچيرگاه

بياراست برسان شاهنشهان

که بوند ازو پيشتر در جهان

چو بالای سيصد به زرين ستام

ببردند با خسرو نيک نام

هزار و صد و شست خسرو پرست

پياده همی رفت ژوپين بدست

هزار و چهل چوب و شمشير داشت

که ديبای در بر زره زير داشت

پس اندر بدی پانصد بازدار

هم از واشه و چرغ و شاهين کار

ازان پس برفتند سيصد سوار

پس بازداران با يوزدار

به زنجير هفتاد شيروپلنگ

به ديبای چين اندرون بسته تنگ

پلنگان و شيران آموخته

به زنجير زرين دهن دوخته

قلاده بزر بسته صد بود سگ

که دردشت آهو گرفتی بتگ

پس اندر ز رامشگران دوهزار

همه ساخته رود روز شکار

به زير اندرون هريکی اشتری

به سر برنهاده ز زر افسری

ز کرسی و خرگاه و پرده سرای

همان خيمه و آخر چارپای

شتر بود پيش اندرون پانصد

همه کرده آن بزم را نامزد

ز شاهان برنای سيصد سوار

همی راند با نامور شهريار

ابا ياره و طوق و زرين کمر

بهر مهره يی در نشانده گهر

دوصد برده تامجمر افروختند

برو عود و عنبر همی سوختند

دوصد مرد برنای فرمانبران

ابا هريکی نرگس و زعفران

همه پيش بردند تا باد بوی

چو آيد ز هر سو رساند بدوی

همه پيش آنکس که با بوی خوش

همی رفت با مشک صد آبکش

که تا ناورد ناگهان گرد باد

نشاند بران شاه فرخ نژاد

چو بشنيد شيرين که آمد سپاه

به پيش سپاه آن جهاندار شاه

يکی زرد پيراهن مشک بوی

بپوشيد و گلنارگون کرد روی

يکی از برش سرخ ديبای روم

همه پيکرش گوهر و زر بوم

به سر برنهاد افسر خسروی

نگارش همه پيکر پهلوای

از ايوان خسرو برآمد ببام

به روز جوانی نبد شادکام

همی بود تاخسرو آنجا رسيد

سرشکش ز مژگان برخ برچکيد

چو روی ورا ديد برپای خاست

به پرويز بنمود بالای راست

زبان کرد گويا بشيرين سخن

همی گفت زان روزگار کهن

به نرگس گل و ارغوان را بشست

که بيمار بد نرگس وگل درست

بدان آبداری و آن نيکوی

زبان تيز بگشاد برپهلوی

که تهما هژب را سپهبدتنا

خجسته کياگرد شيراوژنا

کجا آن همه مهر و خونين سرشک

که ديدار شيرين بد او را پزشک

کجا آن همه روز کردن به شب

دل و ديده گريان و خندان دو لب

کجا آن همه بند و پيوندما

کجا آن همه عهد و سوگند ما

همی گفت وز ديده خوناب زرد

همی ريخت برجامه ی لاژورد

به چشم اندر آورد زو خسرو آب

به زردی رخش گشت چون آفتاب

فرستاد بالای زرين ستام

ز رومی چهل خادم نيک نام

که او را به مشکوی زرين برند

سوی خانه ی گوهر آگين برند

ازان جايگه شد به دشت شکار

ابا باده ورود و با ميگسار

چو از کوه وز دشت برداشت بهر

همی رفت شادی کنان سوی شهر

ببستند آذين بشهر و به راه

که شاه آمد از دشت نخچيرگاه

ز ناليدن بوق و بانگ سرود

هوا گشت ز آواز بی تار و پود

چنان خسروی برز و شاخ بلند

ز دشت اندر آمد به کاخ بلند

ز مشکوی شيرين بيامد برش

ببوسيد پای و زمين و برش

به موبد چنين گفت شاه آن زمان

که بر ما مبر جز به نيکی گمان

مرين خوب رخ را به خسرو دهيد

جهان را بدين مژد هی نو دهيد

مر او را به آيين پيشی بخواست

که آن رسم و آيين بد آنگاه راست

چو آگاهی آمد ز خسرو به راه

به نزد بزرگان و نزد سپاه

که شيرين به مشکوی خسرو شدست

کهن بود کار جهان نوشدست

همه شهر زان کار غمگين شدند

پر انديشه و درد و نفرين شدند

نرفتند نزديک خسرو سه روز

چهارم چوب فروخت گيتی فروز

فرستاد خسرو مهان را بخواند

بگاه گران مايگان برنشاند

بديشان چنين گفت کاين روز چند

نديدم شما را شدم مستمند

بيازردم از بهر آزارتان

پرانديشه گشتم ز تيمارتان

همی گفت و پاسخ نداد اي چکس

ز گفتن زبانها ببستند بس

هرآنکس که او داشت آزار و خشم

يکايک به موبد نمودند چشم

چو موبد چنان ديد برپای خاست

به خسرو چنين گفت کای راد وراست

به روز جوانی شدی شهريار

بسی نيک و بد ديدی از روزگار

شنيدی بسی نيک و بد در جهان

ز کار بزرگان و کار مهان

کنون تخمه ی مهتر آلوده شد

بزرگی ازين تخمه ی پالوده شد

پدر پاک و مادر بود بی هنر

چنان دان که پاکی نيايد ببر

ز کژی نجويد کسی راستی

که از راستی برکنی کاستی

دل ما غمی شد ز ديو سترگ

که شد يار با شهريار بزرگ

به ايران اگر زن نبودی جزين

که خسرو بدو خواندی آفرين

نبودی چو شيرين به مشکوی او

بهر جای روشن بدی روی او

نياکانت آن دانشی راستان

نکردند ياد از چنين داستان

چوگشت آن سخنهای موبد دراز

شهنشاه پاسخ نداد ايچ باز

چنين گفت موبد که فردا پگاه

بياييم يکسر بدين بارگاه

مگر پاسخ شاه يابيم باز

که امروزمان شد سخنها دراز

دگر روز شبگير برخاستند

همه بندگی را بياراستند

يکی گفت موبد ندانست گفت

دگر گفت کان با خرد بود جفت

سيوم گفت که امروز پاسخ دهد

سزد زو که آواز فرخ نهد

همه موبدان برگرفتند راه

خرامان برفتند نزديک شاه

بزرگان گزيدند جای نشست

بيامد يکی مرد تشتی بدست

چو خورشيد رخشنده پالوده گشت

يکايک بران مهتران برگذشت

بتشت اندرون ريختش خون گرم

چو نزديک شد تشت بنهاد نرم

از آن تشت هرکس بپيچيد روی

همه انجمن گشت پر گفت و گوی

همی کرد هر کس به خسرو نگاه

همه انجمن خيره از بيم شاه

به ايرانيان گفت کاين خون کيست

نهاده بتشت اندر از بهر چيست

بدو گفت موبد که خون پليد

کزو دشمنش گشت هرکش بديد

چوموبد چنين گفت برداشتش

همه دست بردست بگذاشتش

ز خون تشت پر مايه کردند پاک

ببستند روشن به آب و به خاک

چو روشن شد و پاک تشت پليد

بکرد آنک او شسته بد پرنبيد

بمی بر پراگند مشک وگلاب

شد آن تشت بی رنگ چون آفتاب

ز شيرين بران تشت بد رهنمون

که آغاز چون بود و فرجام چون

به موبد چنين گفت خسرو که تشت

همانا بد اين گر دگرگونه گشت

بدو گفت موبد که نوشه بدی

پديدار شد نيکوی از بدی

بفرمان ز دوزخ توکردی بهشت

همان خوب کردی تو کردار زشت

چنين گفت خسرو که شيرين بشهر

چنان بد که آن بی منش تشت زهر

کنون تشت می شد به مشکوی ما

برين گونه پربو شد ازبوی ما

ز من گشت بدنام شيرين نخست

ز پرمايگان نامداری نجست

همه مهتران خواندند آفرين

که بی تاج وتختت مبادا زمين

بهی آن فزايد که تو به کنی

مه آن شد بگيتی که تومه کنی

که هم شاه وهم موبد وهم ردی

مگر بر زمين سايه ی ايزدی

ازان پس فزون شد بزرگی شاه

که خورشيد شد آن کجا بود ماه

همه روز با دخت قيصر بدی

همو بر شبستانش مهتر بدی

ز مريم همی بود شيرين بدرد

هميشه ز رشکش دو رخساره زرد

به فرجام شيرين ورا زهر داد

شد آن نامور دخت قيصرنژاد

ازان چاره آگه نبد هي چکس

که او داشت آن راز تنها و بس

چو سالی برآمد که مريم بمرد

شبستان زرين به شيرين سپرد

چو شيرويه را سال شد بر دو هشت

به بالا زسی سالگان برگذشت

بياورد فرزانگان را پدر

بدان تا شود نامور پر هنر

همی داشت موبد مر او را نگاه

شب و روز شادان به فرمان شاه

چنان بد که يک روز موبد ز تخت

بيامد به نزديک آن نيک بخت

چو آمد به نزديک شيرويه باز

هميشه به بازيش بودی نياز

يکی دفتری ديد پيش اندرش

نوشته کليله بران دفترش

بدست چپ آن جوان سترگ

بريده يکی خشک چنگال گرگ

سروی سر گاوميشی براست

همی اين بران بر زدی چونک خواست

غمی شد دل موبد از کاراوی

ز بازی و بيهوده کردار اوی

به فالش بد آمد هم آن چنگ گرگ

شخ گاو و رای جوان سترگ

ز کار زمانه غمی گشت سخت

ازان برمنش کودک شور بخت

کجا طالع زادنش ديده بود

ز دستور وگنجور بشنيده بود

سوی موبد موبد آمد بگفت

که بازيست باآن گرانمايه جفت

بشد زود موبد بگفت آن به شاه

همی داشت خسرو مر او را نگاه

ز فرزند رنگ رخش زرد شد

ز کار زمانه پراز درد شد

ز گفتار مرد ستاره شمر

دلش بود پر درد و پيچان جگر

همی گفت تا کردگار سپهر

چگونه نمايد بدين کرده چهر

چو بر پادشاهيش بيست وسه سال

گذر کرد شيرويه به فراخت يال

بيازرد زو شهريار بزرگ

که کودک جوان بود و گشته سترگ

پر از درد شد جان خندان اوی

وز ايوان او کرد زندان اوی

هم آن را که پيوسته ی اوبدند

گه رای جستن براو شدند

بسی ديگر از مهتر و کهتران

که بودند با او ببندگران

همی برگرفتند زيشان شمار

که پرسه فزون آمد از سه هزار

همه کاخها رايک اندر دگر

بريد آنک بد شاه را کارگر

ز پوشيدنيها و از خوردنی

ز بخشيدنی هم ز گستردنی

به ايوانهاشان بياراستند

پرستنده و بندگان خواستند

همان می فرستاد و رامشگران

همه کاخ دينار بد بی کران

به هنگامشان رامش و خورد بود

نگهبان ايشان چهل مرد بود

کنون داستان گوی در داستان

ازان يک دل ويک زبان راستان

ز تختی که خوانی ورا طاق ديس

که بنهاد پرويز دراسپريس

سرمايه ی آن ز ضحاک بود

که ناپارسا بود و ناپاک بود

بگاهی که رفت آفريدون گرد

وزان تا زيان نام مردی ببرد

يکی مرد بد در دماوند کوه

که شاهش جدا داشتی ازگروه

کجا جهن بر زين بدی نام اوی

رسيده بهر کشوری کام اوی

يکی نامور شاه را تخت ساخت

گهر گرد بر گرد او در نشاخت

که شاه آفريدون بدوشاد بود

که آن تخت پرمايه آزاد بود

درم داد مر جهن را س یهزار

يکی تاج زرين و دو گوشوار

همان عهد ساری و آمل نوشت

که بد مرز منشور او چون بهشت

بدانگه که ايران به ايرج رسيد

کزان نامداران وی آمد پديد

جهاندار شاه آفريدون سه چيز

بران پادشاهی برافزود نيز

يکی تخت و آن گرزه ی گاوسار

که ماندست زو در جهان يادگار

سديگر کجا هفت چشمه گهر

همی خواندی نام او دادگر

چو ايرج بشد زو بماند اين سه چيز

همان شاد بد زو منوچهر نيز

هر آنکس که او تاج شاهی به سود

بران تخت چيزی همی برفزود

چو آمد به کيخسرو نيک بخت

فراوان بيفزود بالای تخت

برين هم نشان تا به لهراسپ شد

وزو همچنان تا به گشتاسپ شد

چو گشتاسپ آن تخت راديد گفت

که کار بزرگان نشايد نهفت

به جاماسپ گفت ای گرانمايه مرد

فزونی چه داری به دين کارکرد

يکايک ببين تا چه خواهی فزود

پس از مرگ ما راکه خواهد ستود

چو جا ماسپ آن تخت رابنگريد

بديد از در گنج دانش کليد

برو بر شمار سپهر بلند

همی کرد پيدا چه و چون وچند

ز کيوان همه نقشها تا به ماه

بران تخت کرد او به فرمان شاه

چنين تابگاه سکندر رسيد

ز شاهان هر آنکس که آن گاه ديد

همی برفزودی برو چند چيز

ز زر و ز سيم و ز عاج و ز شيز

مر آن را سکندر همه پاره کرد

ز بی دانشی کار يکباره کرد

بسی از بزرگان نهان داشتند

همی دست بر دست بگذاشتند

بدين گونه بد تا سر اردشير

کجا گشته بد نام آن تخت پير

ازان تخت جايی نشانی نيافت

بران آرزو سوی ديگر شتاف

بمرد او و آن تخ ازو بازماند

ازان پس که کام بزرگی براند

بدين گونه بد تا به پرويزشاه

رسيد آن گرامی سزاوار گاه

ز هر کشوری مهتران رابخواند

وزان تخت چندی سخنها براند

ازيشان فراوان شکسته بيافت

به شادی سوی گرد کردن شتافت

بياورد پس تخت شاه اردشير

ز ايران هر آنکس که بد تيزوير

بهم بر زدند آن سزاوار تخت

به هنگام آن شاه پيروزبخت

ورا درگر آمد ز روم و ز چين

ز مکران و بغداد و ايران زمين

هزار و صد و بيست استاد بود

که کردار آن تختشان يادبود

که او را بنا شاه گشتاسپ کرد

برای و به تدبير جاماسپ کرد

ابا هريکی مرد شاگرد سی

ز رومی و بغدادی و پارسی

نفرمود تا يک زمان دم زدند

بدو سال تا تخت برهم زدند

چوبر پای کردند تخت بلند

درخشنده شد روی بخت بلند

برش بود بالای صد شاه رش

چو هفتاد رش برنهی ازبرش

صد و بيست رش نيز پهناش بود

که پهناش کمتر ز بالاش بود

بلنديش پنجاه و صد شاه رش

چنان بد که بر ابر سودی سرش

همان شاه رش هر رشی زو سه رش

کزان سر بديدی بن کشورش

بسی روز در ماه هر بامداد

يکی فرش بودی به ديگر نهاد

همان تخت به دوازده لخت بود

جهانی سراسر همه تخت بود

بروبش زرين صد و چل هزار

ز پيروزه بر زر کرده نگار

همه نقره ی خام بد ميخ بش

يکی صد به مثقال با شست و شش

چو اندر بره خور نهادی چراغ

پسش دشت بودی و در پيش باغ

چوخورشيد درشيرگشتی درشت

مرآن تخت را سوی او بود پشت

چو هنگامه ی تير ماه آمدی

گه ميوه و جشنگاه آمدی

سوی ميوه و باغ بوديش روی

بدان تا بيابد زهرميوه بوی

زمستان که بودی گه با دونم

بر آن تخت برکس نبودی دژم

همه طاقها بود بسته ازار

ز خز و سمور از در شهريار

همان گوی زرين و سيمين هزار

بر آتش همی تافتی جام هدار

به مثقال ازان هريکی پانصد

کز آتش شدی سرخ همچون به سد

يکی نيمه زو اندر آتش بدی

دگر پيش گردان سرکش بدی

شمار ستاره ده و دو و هفت

همان ماه تابان ببرجی که رفت

چه زو ايستاده چه مانده بجا

بديدی به چشم سر اخترگرا

ز شب نيز ديدی که چندی گذشت

سپهر از بر خاک بر چند گشت

ازان تختها چند زرين بدی

چه مايه ز زر گوهر آگين بدی

شمارش ندانست کردن کسی

اگر چند بوديش دانش بسی

هرآن گوهری کش بهاخوار بود

کمابيش هفتاد دينار بود

بسی نيز بگذشت بر هفتصد

همی گير زين گونه از نيک و بد

بسی سرخ گوگرد بدکش بها

ندانست کس مايه و منتها

که روشن بدی در شب تيره چهر

چوناهيد رخشان شدی بر سپهر

دو تخت از بر تخت پرمايه بود

ز گوهر بسی مايه بر مايه بود

کهين تخت را نام بد ميش سار

سر ميش بودی برو بر نگار

مهين تخت راخواندی لاژورد

که هرگز نبودی بر و باد و گرد

سه ديگر سراسر ز پيروزه بود

بدو هر که ديديش دلسوزه بود

ازين تابدان پايه بودی چهار

همه پايه زرين و گوهرنگار

هرآنکس که دهقان بد و زيردست

وراميش سر بود جای نشست

سواران ناباک روز نبرد

شدندی بران گنبد لاژورد

به پيروزه بر جای دستور بود

که از کدخداييش رنجور بود

چو بر تخت پيروزه بودی نشست

خردمند بودی و مهترپرست

چو رفتی به دستوری رهنمای

مگر يافتی نزد پرويز جای

يکی جامه افکنده بد زربفت

برش بود وبالاش پنجاه و هفت

بگوهر همه ريشه ها بافته

زبر شوشه ی زر برو تافته

بدو کرده پيدانشان سپهر

چو بهرام و کيوان و چون ماه و مهر

ز کيوان و تير و ز گردنده ماه

پديدار کرده ز هر دستگاه

هم از هفت کشور برو بر نشان

ز دهقان و از رزم گردنکشان

برو بر نشان چل و هشت شاه

پديدار کرده سر تاج و گاه

برو بافته تاج شاهنشهان

چنان جامه هرگز نبد درجهان

به چين دريکی مرد بد بی همال

همی بافت آن جامه راهفت سال

سرسال نو هرمز فوردين

بيامد بر شاه ايران زمين

ببرد آن کيی فرش نزديک شاه

گران مايگان برگرفتند راه

به گسترد روز نو آن جامه را

ز شادی جداکرد خوکامه را

بران جامه بر مجلس آراستند

نوازنده ی رود و می خواستند

همی آفرين خواند سرکش برود

شهنشاه را داد چندی درود

بزرگان به رو گوهر افشاندند

که فرش بزرگش همی خواندند

همی هر زمان شاه برتر گذشت

چوشد سال شاهيش بر بيست و هشت

کسی رانشد بر درش کار بد

ز درگاه آگاه شد بار بد

بدو گفت هر کس که شاه جهان

گزيدست را مشگری در نهان

اگر با تو او را برابر کند

تو را بر سر سرکش افسر کند

چو بشنيد مرد آن بجوشيدش آز

وگر چه نبودش به چيزی نياز

ز کشور بشد تا به درگاه شاه

همی کرد رامشگران را نگاه

چوبشنيد سرکش دلش تيره شد

به زخم سرود اندرو خيره شد

بيامد به درگاه سالار بار

درم کرد و دينار چندی نثار

بدو گفت رامشگری بر درست

که از من به سال و هنربرترست

نبايد که در پيش خسرو شود

که ما کهنه گشتيم و او نو شود

ز سرکش چو بشنيد دربان شاه

ز رامشگر ساده بربست راه

چو رفتی به نزديک او بار بد

همش کاربد بود هم بار بد

ندادی ورا بار سالار بار

نه نيزش بدی مردمی خواستار

چو نوميد برگشت زان بارگاه

ابا به ربط آمد سوی باغ شاه

کجا باغبان بود مردوی نام

شد از ديدنش بار بد شادکام

بدان باغ رفتی به نوروز شاه

دو هفته به بودی بدان جشنگاه

سبک باربد نزد مرد همبوی شد

هم آن روز بامرد همبوی شد

چنين گفت با باغبان باربد

که گويی تو جانی و من کالبد

کنون آرزو خواهم از تو يکی

کجاهست نزديک تو اندکی

چو آيد بدين باغ شاه جهان

مرا راه ده تاببينم نهان

که تاچون بود شاه را جشنگاه

ببينم نهفته يکی روی شاه

بدو گفت مرد وی کايدون کنم

ز مغز تو انديشه بيرون کنم

چو خسرو همی خواست کايد بباغ

دل ميزبان شد چو روشن چراغ

بر باربد شد بگفت آنک شاه

همی رفت خواهد بران جشنگاه

همه جامه را بار بد سبز کرد

همان به ربط و رود ننگ و نبرد

بشد تابجايی که خسرو شدی

بهاران نشستن گهی نو شدی

يکی سرو بد سبز و برگش گشن

ورا شاخ چون رزمگاه پشن

بران سرو شد به ربط اندر کنار

زمانی همی بود تا شهريار

ز ايوان بيامد بدان جشنگاه

بياراست پيروزگر جای شاه

بيامد پری چهره ی ميگسار

يکی جام بر کف بر شهريار

جهاندار بستد ز کودک نبيد

بلور از می سرخ شد ناپديد

بدانگه که خورشيد برگشت زرد

همی بود تاگشت شب لاژورد

زننده بران سرو برداشت رود

همان ساخته پهلوانی سرود

يکی نغز دستان بزد بر درخت

کزان خيره شد مرد بيداربخت

سرودی به آواز خوش برکشيد

که اکنون تو خوانيش داد آفريد

بماندند يک مجلس اندر شگفت

همی هرکسی رای ديگر گرفت

بدان نامداران بفرمود شاه

که جويند سرتاسر آن جشنگاه

فراوان بجستند و باز آمدند

به نزديک خسرو فراز آمدند

جهانديده آنگه ره اندر گرفت

که از بخت شاه اين نباشد شگفت

که گردد گل سبز را مشگرش

که جاويد بادا سر و افسرش

بياورد جامی دگر ميگسار

چو از خوب رخ بستد آن شهريار

زننده دگرگون بياراست رود

برآورد ناگاه ديگر سرود

که پيکار گردش همی خواندند

چنين نام ز آواز او را ندند

چو آن دانشی گفت و خسرو شنيد

به آواز او جام می در کشيد

بفرمود کاين رابجای آوريد

همه باغ يک سر به پای آوريد

بجستند بسيار هر سوی باغ

ببردند زير درختان چراغ

نديدند چيزی جز از بيد و سرو

خرامان به زير گل اندر تذرو

شهنشاه پس جام ديگر بخواست

بر آواز سربرآورد راست

برآمد دگر باره بانگ سرود

همان ساخته کرده آواز رود

همی سبز در سبز خوانی کنون

برين گونه سازند مکر و فسون

چوبشنيد پرويز برپای خاست

به آواز او بر يکی جام خواست

که بود اندر آن جام يک من نبيد

به يکدم می روشن اندر کشيد

چنين گفت کاين گر فرشته بدی

ز مشک و زعنبر سرشته بدی

وگر ديو بودی نگفتی سرود

همان نيز نشناختی زخم رود

بجوييد درباغ تا اين کجاست

همه باغ و گلشن چپ و دست راست

دهان و برش پر ز گوهر کنم

برين رود سازانش مهتر کنم

چو بشنيد رامشگر آواز اوی

همان خوب گفتار دمساز اوی

فرود آمد از شاخ سرو سهی

همی رفت با رامش و فرهی

بيامد بماليد برخاک روی

بدو گفت خسرو چه مردی بگوی

بدو گفت شاهايکی بنده ام

به آواز تو در جهان زنده ام

سراسر بگفت آنچ بود از بنه

که رفت اندر آن يک دل و يک تنه

بديدار او شاد شد شهريار

بسان گلستان به ماه بهار

به سرکش چنين گفت کای بد هنر

تو چون حنظلی بار بد چون شکر

چرا دور کردی تو او را ز من

دريغ آمدت او درين انجمن

به آواز او شاد می درکشيد

همان جام ياقوت بر سرکشيد

برين گونه تا سرسوی خواب کرد

دهانش پر از در خوشاب کرد

ببد بار بد شاه رامشگران

يکی نامدارای شد از مهتران

سر آمد کنون قصه ی باريد

مبادا که باشد تو را يار بد

از ايوان خسرو کنون داستان

بگويم که پيش آمد از راستان

جهان بر کهان و مهان بگذرد

خردمند مردم چرا غم خورد

بسی مهتر و کهتر از من گذشت

نخواهم من از خواب بيدار گشت

هماناکه شد سال بر شست و شش

نه نيکو بود مردم پيرکش

چواين نامور نامه آيد ببن

زمن روی کشور شود پر سخن

ازان پس نميرم که من زنده ام

که تخم سخن من پراگنده ام

هر آنکس که دارد هش و رای و دين

پس از مرگ بر من کند آفرين

کنون از مداين سخن نو کنم

صفتهای ايوان خسرو کنم

چنين گفت روشن دل پارسی

که بگذاشت با کام دل چارسی

که خسرو فرستاد کسها بروم

به هند و به چين و به آباد بوم

برفتند کاری گران سه هزار

ز هر کشوری آنک بد نامدار

ازيشان هر آنکس که استاد بود

ز خشت و ز گچ بر دلش ياد بود

چو صد مرد بيرون شد از روميان

ز ايران و اهواز وز هر ميان

ازيشان دلاور گزيدند سی

ازان سی دو رومی و دو پارسی

بر خسرو آمد جهانديده مرد

برو کار و زخم بناياد کرد

گرانمايه رومی که بد هندسی

به گفتار بگذشت از پارسی

بدو گفت شاه اين ز من درپذير

سخن هرچ گويم ز من يادگير

يکی جای خواهم که فرزند من

همان تا دو صدسال پيوند من

نشيند بدو در نگردد خراب

ز باران وز برف وز آفتاب

مهندس بپذيرفت ايوان شاه

بدو گفت من دارم اين دستگاه

فرو برد بنياد ده شاه رش

همان شاه رش پنج کرده برش

ز سنگ و ز گچ بود بنياد کار

چنين بايد آن کو دهد داد کار

چوديوار ايوانش آمد به جای

بيامد به پيش جهان کد خدای

که گر شاه بيند يکی کاردان

گذشته برو سال و بسياردان

فرستد تنی صد بدين بارگاه

پسنديده با موبد نيک خواه

بدو داد زان گونه مردم که خواست

برفتند و ديدند ديوار راست

بريشم بياورد تا انجمن

بتابند باريک تابی رسن

ز بالای آن تا به داده رسن

به پيموده در پيش آن انجمن

رسن سوی گنج شهنشاه برد

ابا مهر گنجور او را سپرد

وزان پس بيامد به ايوان شاه

که ديوار ايوان برآمد به ماه

چو فرمان دهد خسرو زود ياب

نگيرم برين کار کردن شتاب

چهل روز تا کار بنشيندم

ز کاری گران شاه بگزيندم

چو هنگامه ی زخم ايوان بود

بلندی ايوان چو کيوان بود

بدان زخم خشمت نبايد نمود

مرا نيز رنجی نبايد فزود

بدو گفت خسرو که چندين زمان

چرا خواهی از من توای بدگمان

نبايد که داری ازين دست باز

به آزرم بودن بيامد نياز

بفرمود تا سی هزارش درم

بدادند تا او نباشد دژم

بدانست کاری گر راست گوی

که عيب آورد مرد دانا بروی

که گيرد بران زخم ايوان شتاب

اگر بشکند کم کند نان و آب

شب آمد بشد کارگر ناپديد

چنان شد کزان پس کس او را نديد

چو بشنيد خسور که فرعان گريخت

بگوينده به رخشم فرعان بريخت

چنين گفت کان را که دانش نبود

چرا پيش ما در فزونی نمود

بفرمود تا کار او بنگرند

همه روميان را به زندان برند

دگر گفت کاری گران آوريد

گچ و خشت و سنگ گران آوريد

بجستند هرکس که ديوار ديد

ز بوم و بر شاه شد ناپديد

به بيچارگی دست ازان بازداشت

همی گوش و دل سوی اهواز داشت

کزان شهر کاری گر آيد کسی

نماند چنان کار بی بر بسی

همی جست استاد آن تا سه سال

نديدند کاريگری بی همال

بسی ياد کردند زان کارجوی

به سال چهارم پديد آمد اوی

يکی مرد بيدار با فرهی

به خسرو رسانيد زو آگهی

هم آنگاه رومی بيامد چو گرد

بدو گفت شاه ای گنهکار مرد

بگو تا چه بود اندرين پوزشت

چه گفتی که پيش آمد آموزشت

چنين گفت رومی که گر شهريار

فرستد مرا با يکی استوار

بگويم بدان کاردان پوزشم

به پوزش بجا آيد افروزشم

فرستاد و رفتند ز ايوان شاه

گران مايه استاد با نيک خواه

همی برد دانای رومی رسن

همان مرد را نيز با خويشتن

به پيمود بالای کار و برش

کم آمد ز کار از رسن هفت رش

رسن باز بردند نزديک شاه

بگفت آنک با او بيامد به راه

چنين گفت رومی که ار زخم کار

برآورد می بر سر ای شهريار

نه ديوار ماندی نه طاق ونه کار

نه من ماندمی بر در شهريار

بدانست خسرو که او راست گفت

کسی راستی را نيارد نهفت

رها کرد هر کو به زندان بدند

بد انديش گر بی گزندان بدند

مراو را يکی به دره دينار داد

به زندانيان چيز بسيار داد

بران کار شد روزگار دراز

به کردار آن شاه را بد نياز

چوشد هفت سال آمد ايوان بجای

پسنديده ی خسرو پاک رای

مر او را بسی آب داد و زمين

درم داد و دينار و کرد آفرين

همی کرد هرکس به ايوان نگاه

به نوروز رفتی بدان جايگاه

کس اندر جهان زخم چونين نديد

نه ازکاردانان پيشين شنيد

يکی حلقه زرين بدی ريخته

ازان چرخ کار اندر آويخته

فروهشته زو سرخ زنجير زر

به هر مهره يی در نشانده گهر

چو رفتی شهنشاه بر تخت عاج

بياويختندی ز زنجير تاج

به نوروز چون برنشستی به تخت

به نزديک او موبد نيک بخت

فروتر ز موبد مهان را بدی

بزرگان و روزی دهان را بدی

به زير مهان جای بازاريان

بياراستندی همه کاريان

فرومايه تر جای درويش بود

کجا خوردش ازکوشش خويش بود

فروتر بريده بسی دست و پای

بسی کشته افگنده در زيرجای

ز ايوان ازان پس خروشد آمدی

کز آوازها دل به جوش آمدی

که ای زيردستان شاه جهان

مباشيد تيره دل و بدگمان

هر آنکس که او سوی بالا نگاه

کند گردد انديشه او تباه

ز تخت کيان دورتر بنگريد

هر آنکس که کهتر بود بشمريد

وزان پس تن کشتگان را به راه

کزان بگذری کرد بايد نگاه

وزان پس گنهگار و گر بيگناه

نماندی کسی نيز دربند شاه

به ارزانيان جام هها داد نيز

ز ديبا و دينار و هرگونه چيز

هرآنکس که درويش بودی به شهر

که او را نبودی ز نوروز بهر

به درگاه ايوانش بنشاندند

در مهای گنجی بر افشاندند

پر از بيم بودی گنهکار از وی

شده مردم خفته بيدار از وی

مناديگری ديگر اندر سرای

برفتی گه بازگشتن به جای

که ای نامور پر هنر سرکشان

ز بيشی چه جوييد چندين نشان

به کار اندر انديشه بايد نخست

بدان تا شود ايمن و تن درست

سگاليد هر کاروزان پس کنيد

دل مردم کم سخن مشکنيد

بر انداخت بايد پس آنگه بريد

سخنهای داننده بايد شنيد

ببينيد تا از شما ريز کيست

که بر جان بدبخت بايد گريست

هرآنکس که او راه دارد نگاه

بخسپد برين گاه ايمن ز شاه

دگر هرک يازد به چيز کسان

بود چشم ما سوی آنکس رسان

کنون از بزرگی خسرو سخن

بگويم کنم تازه روز کهن

بران سان بزرگی کس اندر جهان

ندارد بياد از کهان و مهان

هر آنکس که او دفتر شاه خواند

ز گيتيش دامن ببايد فشاند

سزد گر بگويم يکی داستان

که باشد خردمند هم داستان

مبادا که گستاخ باشی به دهر

که از پای زهرش فزونست زهر

مساايچ با آز و با کينه دست

ز منزل مکن جايگاه نشست

سرای سپنجست با راه و رو

تو گردی کهن ديگر آرند نو

يکی اندر آيد دگر بگذرد

زمانی به منزل چمد گر چرد

چو برخيزد آواز طبل رحيل

به خاک اندر آيد سر مور وپيل

ز پرويز چون داستانی شگفت

ز من بشنوی ياد بايد گرفت

که چندی سزاواری دستگاه

بزرگی و اورنگ و فر و سپاه

کزان بيشتر نشنوی در جهان

اگر چند پرسی ز دانا مهان

ز توران وز هند وز چين و روم

ز هرکشوری کان بد آباد بوم

همی باژ بردند نزديک شاه

به رخشنده روز و شبان سياه

غلام و پرستنده از هر دری

ز در و ز ياقوت و هر گوهری

ز دينار و گنجش کرانه نبود

چنو خسرو اندر زمانه نبود

ز شاهين وز باز و پران عقاب

ز شير و پلنگ و نهنگ اندر آب

همه برگزيدند پيمان اوی

چو خورشيد روشن بدی جان اوی

نخستين که بنهاد گنج عروس

ز چين و ز برطاس وز روم و روس

دگر گنج پر در خوشاب بود

که بالاش يک تير پرتاب بود

که خضرا نهادند نامش ردان

همان تازيان نامور بخردان

دگر گنج باد آورش خواندند

شمارش بکردند و در ماندند

دگر آنک نامش همی بشنوی

تو گويی همه ديبه ی خسروی

دگر نامور گنج افراسياب

که کس را نبودی به خشکی و آب

دگر گنج کش خواندی سوخته

کزان گنج بد کشور افروخته

دگر آنک بد شادورد بزرگ

که گويند رامشگران سترگ

به زر سرخ گوهر برو بافته

به زر اندرون رشته ها تافته

ز رامشگران سرکش ور بار بد

که هرگز نگشتی به آواز بد

به مشکوی زرين ده و دوهزار

کنيزک به کردار خرم بهار

دگر پيل بد دو هزار و دويست

که گفتی ازان بر زمين جای نيست

فغستان چينی و پيل و سپاه

که بر زين زرين بدی سال و ماه

دگر اسب جنگی ده و شش هزار

دو صد بارگی کان نبد در شمار

ده و دوهز را اشتر بارکش

عماری کش وگام زن شست وشش

که هرگز کس اندر جهان آن نديد

نه از پير سر کاردانان شنيد

چنويی به دست يکی پيشکار

تبه شد تو تيمار و تنگی مدار

تو بی رنجی از کارها برگزين

چو خواهی که يابی بداد آفرين

که نيک و بد اندر جهان بگذرد

زمانه دم ما همی بشمرد

اگر تخت يابی اگر تاج و گنج

وگر چند پوينده باشی به رنج

سرانجام جای تو خاکست و خشت

جز از تخم نيکی نبايدت کشت

بدان نامور تخت و جای مهی

بزرگی و ديهيم شاهنشهی

جهاندار هم داستانی نکرد

از ايران و توران برآورد گرد

چو آن دادگر شاه بيداد گشت

ز بيدادی کهتران شادگشت

بيامد فرخ زاد آزرمگان

دژم روی با زيردستان ژکان

ز هرکس همی خواسته بستدی

همی اين بران آن برين بر زدی

به نفرين شد آن آفرينهای پيش

که چون گرگ بيدادگر گشت ميش

بياراست بر خويشتن رنج نو

نکرد آرزو جز همه گنج نو

چو بی آب و بی نان و بی تن شدند

ز ايران سوی شهر دشمن شدند

هر آنکس کزان بتری يافت بهر

همی دود نفرين برآمد ز شهر

يکی بی هنر بود نامش گراز

کزو يافتی خواب و آرام و ناز

که بودی هميشه نگهبان روم

يکی ديو سر بود بيداد و شوم

چو شد شاه با داد بيدادگر

از ايران نخست او بپيچيد سر

دگر زاد فرخ که نامی بدی

به نزديک خسرو گرامی بدی

نيارست کس رفت نزديک شاه

همه زاد فرخ بدی بار خواه

شهنشاه را چون پرآمد قفيز

دل زاد فرخ تبه گشت نيز

يکی گشت با سالخورده گراز

ز کشور به کشور به پيوست راز

گراز سپهبد يکی نامه کرد

به قيصر و را نيز بدکامه کرد

بدو گفت برخيز و ايران بگير

نخستين من آيم تو را دستگير

چو آن نامه برخواند قيصر سپاه

فراز آوريد از در رزمگاه

بياورد لشکر هم آنگه ز روم

بيامد سوی مرز آباد بوم

چو آگاه شد زان سخن شهريار

همی داشت آن کار دشوار خوار

بدانست کان هست کارگر از

که گفته ست با قيصر رزمساز

بدان کش همی خواند و او چاره جست

همی داشت آن نامور شاه سست

ز پرويز ترسان بد آن بدنشان

ز درگاه او هم ز گردنکشان

شهنشاه بنشست با مهتران

هر آنکس که بودند ز ايران سران

ز انديشه پاک دل رابشست

فراوان زهر گونه يی چاره جست

چو انديشه روشن آمد فراز

يکی نامه بنوشت نزد گراز

که از تو پسنديدم اين کارکرد

ستودم تو را نزد مردان مرد

ز کردارها برفزودی فريب

سر قيصر آوردی اندر نشيب

چواين نامه آرند نزديک تو

پرانديشه کن رای تاريک تو

همی باش تا من بجنبم زجای

تو با لکشر خويش بگذار پای

چو زين روی و زان روی باشد سپاه

شود در سخن رای قيصر تباه

به ايران و را دستگير آوريم

همه روميان را اسير آوريم

ز درگه يکی چاره گر برگزيد

سخن دان و گويا چناچون سزيد

بدو گفت کاين نامه اندر نهان

همی بر بکردار کارآگهان

چنان کن که روميت بيند کسی

بره بر سخن پرسد از تو بسی

بگيرد تو را نزد قيصر برد

گرت نزد سالار لشکر برد

بپرسد تو را کز کجايی مگوی

بگويش که من کهتری چار هجوی

به پيمودم اين رنج راه دراز

يکی نامه دارم بسوی گراز

تواين نامه بربند بردست راست

گر ايدون که بستاند از تو رواست

برون آمد از پيش خسرو نوند

به بازو مر آن نامه را کرد بند

بيامد چو نزديک قيصر رسيد

يکی مرد به طريق او را بديد

سوی قيصرش برد سر پر ز گرد

دو رخ زرد و لبها شده لاژورد

بدو گفت قيصر که خسرو کجاست

ببايدت گفت بما راه راست

ازو خيره شد کهتر چاره جوی

ز بيمش باسخ دژم کرد روی

بجوييد گفت اين بلاجوی را

بدانديش و بدکام و بدگوی را

بجستند و آن نامه از دست اوی

گشاد آنک دانا بد و راه جوی

ازان مرز دانا سری را بجست

که آن پهلوانی بخواند درست

چو آن نامه برخواند مرد دبير

رخ نامور شد به کردار قير

به دل گفت کاين بد کمين گر از

دلير آمدستم به دامش فراز

شهنشاه و لشکر چو سيصد هزار

کس از پيل جنگش نداند شمار

مرا خواست افگند در دام اوی

که تاريک بادا سرانجام اوی

وازن جايگه لشکر اندر کشيد

شد آن آرزو بر دلش ناپديد

چو آگاهی آمد به سوی گراز

که آن نامور شد سوی روم باز

دلش گشت پر درد و رخساره زرد

سواری گزيد ازدليران مرد

يکی نامه بنوشت با باد و دم

که بر من چرا گشت قيصر دژم

از ايران چرا بازگشتی بگوی

مرا کردی اندر جهان چار هجوی

شهنشاه داند که من کردم اين

دلش گردد از من پر از درد وکين

چو قيصر نگه کرد و آن نامه ديد

ز لشکر گرانمايه يی برگزيد

فرستاد تازان به نزد گراز

کزان ايزدت کرده بد بی نياز

که ويران کنی تاج و گاه مرا

به آتش بسوزی سپاه مرا

کز آن نامه جز گنج دادن بباد

نيامد مرا از تو ای بد نژاد

مرا خواستی تا به خسرو دهی

که هرگز مبادت بهی و مهی

به ايران نخواهند بيگانه يی

نه قيصر نژادی نه فرزانه يی

به قيصر بسی کرد پوزش گراز

به کوشش نيامد بدامش فراز

گزين کرد خسرو پس آزاده يی

سخن گوی و دانا فرستاده يی

يکی نامه بنوشت سوی گراز

که ای بی بها ريمن ديو ساز

تو را چند خوانم برين بارگاه

همی دورمانی ز فرمان و راه

کنون آن سپاهی که نزد تواند

بسال و به ماه اور مزد تواند

برای و به دل ويژه با قيصرند

نهانی به انديشه ديگرند

برما فرست آنک پيچيده اند

همه سرکشی رابسيچيده اند

چواين نامه آمد بنزد گراز

پر انديشه شد کهتر ديوساز

گزين کرد زان نامداران سوار

از ايران و نيران ده و دو هزار

بدان مهتران گفت يک دل شويد

سخن گفتن هرکسی مشنويد

بباشيد يک چند زين روی آب

مگيريد يک سر به رفتن شتاب

چو هم پشت باشيد با همرهان

يکی کوه کندن ز بن بر توان

سپه رفت تاخره ی اردشير

هر آنکس که بودند برنا و پير

کشيدند لشکر بران رودبار

بدان تا چه فرمان دهد شهريار

چو آگاه شد خسرو از کارشان

نبود آرزومند ديدارشان

بفرمود تا زاد فرخ برفت

به نزديک آن لشکر شاه تفت

چنين بود پيغام نزد سپاه

که از پيش بودی مرا نيک خواه

چرا راه دادی که قيصر ز روم

بياورد لشکر بدين مرز و بوم

که بود آنک از راه يزدان بگشت

ز راه و ز پيمان ما برگذشت

چو پيغام خسرو شنيد آن سپاه

شد از بيم رخسار ايشان سياه

کس آن راز پيدا نيارست کرد

بماندند با درد و رخساره زرد

پيمبر يکی بد به دل با گراز

همی داشت از آب وز باد راز

بيامد نهانی به نزديکشان

برافروخت جانهای تاريکشان

مترسيد گفت ای بزرگان که شاه

نديد از شما آشکارا گناه

مباشيد جز يک دل و يک زبان

مگوييد کز ما که شد بدگمان

وگر شد همه زير يک چادريم

به مردی همه ياد هم ديگريم

همان چون شنيدند آواز اوی

بدانست هر مهتری راز اوی

مهان يکسر از جای برخاستند

بران هم نشان پاسخ آراستند

بر شاه شد زاد فرخ چو گرد

سخنهای ايشان همه ياد کرد

بدو گفت رو پيش ايشان بگوی

که اندر شما کيست آزار جوی

که به فريفتش قيصر شوم بخت

به گنج و سليح و به تاج و به تخت

که نزديک ما او گنهکار شد

هم از تاج و ارونگ بيزار شد

فرستيد يک سر بدين بارگاه

کسی راکه بودست زين سرگناه

بشد زاد فرخ بگفت اين سخن

رخ لشکر نو ز غم شد کهن

نيارست لب را گشود ايچ کس

پر از درد و خامش بماندند و بس

سبک زاد فرخ زبان برگشاد

همی کرد گفتار نا خوب ياد

کزين سان سپاهی دلير و جوان

نبينم کس اندر ميان ناتوان

شما را چرا بيم باشد ز شاه

به گيتی پراگنده دارد سپاه

بزرگی نبينم به درگاه اوی

که روشن کند اختر و ماه اوی

شما خوار داريد گفتار من

مترسيد يک سر ز آزار من

به دشنام لب را گشاييد باز

چه بر من چه بر شاه گردن فراز

هر آنکس که بشنيد زو اين سخن

بدانست کان تخت نوشد کهن

همه يکسر از جای برخاستند

به دشنام لبها بياراستند

بشد زاد فرخ به خسرو بگفت

که لشکر همه يار گشتند و جفت

مرا بيم جانست اگر نيز شاه

فرستد به پيغام نزد سپاه

بدانست خسرو که آن کژگوی

همی آب و خون اندر آرد به جوی

ز بيم برادرش چيزی نگفت

همی داشت آن راستی در نهفت

که پيچيده بد رستم از شهريار

بجايی خود و تيغ زن ده هزار

دل زاده فرخ نگه داشت نيز

سپه را همه روی برگاشت نيز

بدانست هم زاد فرخ که شاه

ز لشکر همه زو شناسد گناه

چو آمد برون آن بد انديش شاه

نيارست شد نيز در پيشگاه

بدر بر همی بود تا هرکسی

همی کرد زان آزمايش بسی

همی ساخت همواره تا آن سپاه

به پيچيد يکسر ز فرمان شاه

همی راند با هر کسی داستان

شدند اندر آن کار همداستان

که شاهی دگر برنشيند به تخت

کزين دور شد فرو آيين و بخت

بر زاد فرخ يکی پير بود

که برکارها کردن آژير بود

چنين گفت بازاد فرخ که شاه

همی از تو بيند گناه سپاه

کنون تا يکی شهرياری پديد

نياری فزون زين نبايد چخيد

که اين بوم آباد ويران شود

از اندوه ايران چونيران شود

نگه کرد بايد به فرزند اوی

کدامست با شرم و بی گفت و گوی

ورا شاد بر تخت بايد نشاند

بران تاج دينار بايد فشاند

چو شيروی بيدار مهتر پسر

به زندان بود کس نبايد دگر

همی رای زد زين نشان هرکسی

برين روز و شب برنيامد بسی

که برخاست گرد سپاه تخوار

همه کارها زو گرفتند خوار

پذيره شدنش زاد فرخ به راه

فراوان برفتند با او سپاه

رسيدند پس يک بديگر فراز

سخن رفت چند آشکارا و راز

همان زاد فرخ زبان برگشاد

بديهای خسرو همه کرد ياد

همی گفت لشکر به مردی و رای

همی کرد خواهند شاهی بپای

سپهبد چنين داد پاسخ بدوی

که من نيستم چام هی گفت وگوی

اگر با سپاه اندر آيم به جنگ

کنم بر بدان جهان جای تنگ

گرامی بد اين شهريار جوان

به نزد کنارنگ و هم پهلوان

چو روز چنان مرد کرد او سياه

مبادا که بيند کسی تاج و گاه

نژند آن زمان شد که بيداد شد

به بيدادگر بندگان شاد شد

سخنهاش چون زاد فرخ شنيد

مر او را ز ايرانيان برگزيد

بدو گفت کاکنون به زندان شويم

به نزديک آن مستمندان شويم

بياريم بی باک شيروی را

جوان و دلير جهانجوی را

سپهبد نگهبان زندان اوست

کزو داشتی بيشتر مغز و پوست

ابا شش هزار آزموده سوار

همی دارد آن بستگان را به زار

چنين گفت با زاد فرخ تخوار

که کار سپهبد گرفتيم خوار

گرين بخت پرويز گردد جوان

نماند به ايران يکی پهلوان

مگر دار دارند گر چاه وبند

نماند به ايران کسی بی گزند

بگفت اين و از جای برکند اسپ

همی تاخت برسان آذر گشسپ

سپاه اندر آورد يکسر به جنگ

سپهبد پذيره شدش بی درنگ

سر لشکر نامور گشته شد

سپهبد به جنگ اندرون کشته شد

پراگنده شد لشکر شهريار

سيه گشت روز و تبه گشت کار

به زندان تنگ اندر آمد تخوار

بدان چاره با جام هی کارزار

به شيروی گردنکش آواز داد

سبک پاسخش نامور باز داد

بدانست شيروی کان سرفراز

بدانگه به زندان چرا شد فراز

چو روی تخوار او فروزان بديد

از اندوه چندان دلش بردميد

بدو گفت گريان که خسرو کجاست

رها کردن مانه کار شماست

چنين گفت با شاه زاده تخوار

که گر مردمی کام شيران مخوار

اگر تو بدين کار همداستان

نباشی تو کم گير زين راستان

يکی کم بود شايد از شانزده

برادر بماند تو را پانزده

بشايند هرکس به شاهنشهی

بديشان بود شاد تخت مهی

فروماند شيروی گريان بجای

ازان خانه ی تنگ بگذارد پای

همان زاد فرخ بدرگاه بر

همی بود و کس را ندادی گذر

که آگه شدی زان سخن شهريار

به درگاه بر بود چون پرده دار

چو پژمرده شد چادر آفتاب

همی ساخت هر مهتری جای خواب

بفرمود تا پاسبانان شهر

هر آنکس که از مهتری داشت بهر

برفتند يکسر سوی بارگاه

بدان جای شادی و آرام شاه

بديشان چنين گفت کامشب خروش

دگرگونه تر کرد بايد ز دوش

همه پاسبانان بنام قباد

همی کرد بايد بهر پاس ياد

چنين داد پاسخ که ای دون کنم

ز سر نام پرويز بيرون کنم

چو شب چادر قيرگون کرد نو

ز شهر و ز بازار برخاست غو

همه پاسبانان بنام قباد

چو آواز دادند کردند ياد

شب تيره شاه جهان خفته بود

چو شيرين به بالينش بر جفته بود

چو آواز آن پاسبانان شنيد

غمی گشت و زيشان دلش بردميد

بدو گفت شاها چه شايد بدن

برين داستانی ببايد زدن

از آواز او شاه بيدار شد

دلش زان سخن پر ز آزار شد

به شيرين چنين گفت کای ماه روی

چه داری بخواب اندرون گفت وگوی

بدو گفت شيرين که بگشای گوش

خروشيدن پاسبانان نيوش

چو خسرو بدان گونه آوا شنيد

به رخساره شد چون گل شنبليد

چنين گفت کز شب گذشته سه پاس

بيابيد گفتار اخترشناس

که اين بد گهر تا ز مادر بزاد

نهانی و را نام کردم قباد

به آواز شيرويه گفتم همی

دگر نامش اندر نهفتم همی

ورا نام شيروی بد آشکار

قبادش همی خواند اين پيشکار

شب تيره بايد شدن سوی چين

وگر سوی ما چين و مکران زمين

بريشان به افسون بگيريم راه

ز فغفور چينی بخواهم سپاه

ازان کاخترش به آسمان تيره بود

سخنهای او بر زمين خيره بود

شب تيره افسون نيامد به کار

همی آمدش کار دشوار خوار

به شيرين چنين گفت که آمد زمان

بر افسون ما چيره شد بدگمان

بدو گفت شيرين که نوشه بدی

هميشه ز تو دور دست بدی

بدانش کنون چاره ی خويش ساز

مبادا که آيد به دشمن نياز

چو روشن شود دشمن چاره جوی

نهد بی گمان سوی اين کاخ روی

هم آنگه زره خواست از گنج شاه

دو شمشير هندی و رومی کلاه

همان ترکش تيرو زرين سپر

يکی بنده ی گرد و پرخاشخر

شب تيره گون اندر آمد به باغ

بدان گه که برخيزد ازخواب زاغ

به باغ بزرگ اندر از بس درخت

نبد شاه را در چمن جای تخت

بياويخت از شاخ زرين سپر

بجايی کزو دور بودی گذر

نشست از برنرگس و زعفران

يکی تيغ در زير زانو گران

چو خورشيد برزد سنان از فراز

سوی کاخ شد دشمن ديو ساز

يکايک بگشتند گرد سرای

تهی بد ز شاه سرافراز جای

به تاراج دادند گنج ورا

نکرد ايچ کس ياد رنج ورا

همه باز گشتندديده پرآب

گرفته ز کار زمانه شتاب

چه جوييم ازين گنبد تيزگرد

که هرگز نياسايد از کارکرد

يک را همی تاج شاهی دهد

يکی رابه دريا به ماهی دهد

يکی را برهنه سر و پای و سفت

نه آرام و خورد و نه جای نهفت

يکی را دهد نوشه و شهد و شير

بپوشد به ديبا و خز و حرير

سرانجام هردو به خاک اندرند

به تاريک دام هلاک اندرند

اگر خود نزادی خردمند مرد

نبودی ورا روز ننگ و نبرد

نديدی جهان از بنه به بدی

اگر که بدی مرد اگر مه بدی

کنون رنج در کار خسرو بريم

بخواننده آگاهی نوبريم

همی بود خسرو بران مرغزار

درخت بلند ازبرش سايه دار

چو بگذشت نيمی ز روز دراز

بنان آمد آن پادشا رانياز

به باغ اندرون بد يکی پايکار

که نشناختی چهره ی شهريار

پرستنده راگفت خورشيد فش

که شاخی گهر زين کمر بازکش

بران شاخ برمهره ی زر پنج

ز هرگونه مهره بسی برده رنج

چنين گفت با باغبان شهريار

که اين مهره ها تا کت آيد به کار

به بازار شو بهره يی گوشت خر

دگر نان و بی راه جايی گذر

مرآن گوهران را بها سی هزار

درم بد کسی را که بودی به کار

سوی نانبا شد سبک باغبان

بدان شاخ زرين ازو خواست نان

بدو نانوا گفت کاين رابها

ندانم نيارمت کردن رها

ببردند هر دو به گوهر فروش

که اين را بها کن بدانش بکوش

چو داننده آن مهره ها رابديد

بدو گفت کاين را که يارد خريد

چنين شاخ در گنج خسرو بدی

برين گونه هر سال صد نوبدی

تو اين گوهران از که دزديده ای

گر از بنده خفته ببريده ای

سوی زاد فرخ شدند آن سه مرد

ابا گوهر و زر و با کارکرد

چو آن گوهران زاد فرخ بديد

سوی شهريار نو اندر کشيد

به شيروی بنمود زان سان گهر

بريده يکی شاخ زرين کمر

چنين گفت شيروی با باغبان

که گر زين خداوند گوهر نشان

نگويی هم اکنون ببرم سرت

همان را که او باشد از گوهرت

بدو گفت شاها به باغ اندرست

زره پوش مردی کمانی بدست

ببالا چو سرو و به رخ چون بهار

بهر چيز ماننده ی شهريار

سراسر همه باغ زو روشنست

چو خورشيد تابنده در جوشنست

فروهشته از شاخ زرين سپر

يکی بنده در پيش او با کمر

بريد اين چنين شاخ گوهر ازوی

مراداد و گفتا کز ايدر بپوی

ز بازار نان آور و نان خورش

هم اکنون برفتم چو باد از برش

بدانست شيروی کو خسروست

که ديدار او در زمانه نوست

ز درگاه رفتند سيصد سوار

چو باد دمان تا لب جويبار

چو خسرو ز دور آن سپه را بديد

به پژمرد و شمشير کين برکشيد

چو روی شهنشاه ديد آن سپاه

همه باز گشتند گريان ز راه

يکايک بر زاد فرخ شدند

بسی هر کسی داستانی زدند

که ما بندگانيم و او خسروست

بدان شاه روز بد اکنون نوست

نيارد برو زد کسی باد سرد

چه در باغ باشد چه اندر نبرد

بشد زاد فرخ به نزديک شاه

ز درگاه او برد چندی سپاه

چو نزديک او رفت تنها ببود

فراوان سخن گفت و خسرو شنود

بدو گفت اگر شاه بارم دهد

برين کرده ها زينهارم دهد

بيايم بگويم سخن هرچ هست

وگرنه بپويم به سوی نشست

بدو گفت خسرو چه گفتی بگوی

نه انده گساری نه پيکارجوی

چنين گفت پس مرد گويا به شاه

که درکار هشياتر کن نگاه

بران نه که کشتی تو جنگی هزار

سرانجام سيرآيی از کارزار

همه شهر ايران تو را دشمنند

به پيکار تو يک دل و يک تنند

بپا تا چه خواهد نمودن سپهر

مگر کينها بازگردد به مهر

بدو گفت خسرو که آری رواست

همه بيمم از مردم ناسزاست

که پيش من آيند و خواری کنند

بيم بر مگر کامگاری کنند

چو بشنيد از زاد فرخ سخن

دلش بد شد از روزگار کهن

که او را ستاره شمر گفته بود

ز گفتار ايشان برآشفته بود

که مرگ توباشد ميان دو کوه

بدست يکی بنده دور از گروه

يکی کوه زرين يکی کوه سيم

نشسته تو اندر ميان دل به بيم

ز بر آسمان تو زرين بود

زمين آهنين بخت پرکين بود

کنون اين زره چون زمين منست

سپر آسمان زرين منست

دو کوه اين دو گنج نهاده به باغ

کزين گنجها بد دلم چون چراغ

همانا سرآمد کنون روز من

کجا اختر گيتی افروز من

کجا آن همه کام و آرام من

که بر تاجها بر بدی نام من

ببردند پيلی به نزديک اوی

پر از درد شد جان تاريک اوی

بران کوهه ی پيل بنشست شاه

ز باغش بياورد لشکر به راه

چنين گفت زان پيل بر پهلوی

که ای گنج اگر دشمن خسروی

مکن دوستی نيز با دشمنم

که امروز در دست آهرمنم

به سختی نبوديم فريادرس

نهان باش و منمای رويت بکس

به دستور فرمود زان پس قباد

کزو هيچ بر بد مکن نيز ياد

بگو تاسوی طيسفونش برند

بدان خانه ی رهنمونش برند

بباشد به آرام ما روز چند

نبايد نمايد کس او را گزند

برو بر موکل کنند استوار

گلينوش را با سواری هزار

چو گردنده گردون به سر بر بگشت

شد آن شاه را سال بر سی و هشت

کجا ماه آذر بدی روز دی

گه آتش و مرغ بريان و می

قباد آمد و تاج بر سر نهاد

به آرام بر تخت بنشست شاد

ز ايران بر و کرد بيعت سپاه

درم داد يک ساله از گنج شاه

نبد پادشاهيش جز هفت ماه

تو خواهيش ناچيز خوان خواه شاه

چنين است رسم سرای جفا

نبايد کزو چشم داری وفا