لغو جزیه کمر شکن زرتشتیان
مانکجی هاتریا توانست پس از ۲۹سال تلاش پی گیر و خرج مبالغ گزاف فرمان لغو حکم جزیه را از ناصرالدین شاه دریافت کند. این خواسته در سه مرحله انجام شد، نخست عباسقلی خان معتمدالدوله، وزیر عدلیه دریافت مبلغ جزیه را عهده دارشد که به این صورت تا حدی دست حکام محلی از تعدی به زرتشتیان کاسته شد (تا پیش از این تاریخ حکمرانان ستمگر شهرهای زرتشتی نشین هر اندازه که میخواستند و در هر زمانی جزیه را از جماعت فقیر زرتشتی طلب میکردند و اگر کسی توان پرداخت آن را نداشت کتک زده، مجبورم میکردند که یا خودش یا یکی از اقوام و یا همسایگانش این مبلغ را پرداخت نماید و در غیر اینصورت جان و مال و ناموسش در امان نبود). در دومین گام مانکجی توانست حدود۱۰۰ تومان از مبلغ ۹۳۷۵ ریال را کاهش دهد و در سومین گام پرداخت کل مبلغ جزیه را خود و از طرف انجمن اکابر پارسیان عهده دار شد تا دیگر هیچکس در هیچ جای ایران از زرتشتیان جزیه طلب نکند (زرتشتیان ایران به شدت فقیر بودند و حقیقت این است که توان پرداخت جزیه را نداشتند و گاه مجبور به تغییر دین اجباری برای این مساله میشدند. مانکجی و انجمن اکابر هندوستان با رفت و آمدهای پیگیر و آوردن هدایا و …. برای شاه و دربار موافقت آنها را کسب کردند که مبلغ جزیه از زرتشتیان ایران گرفته نشود بلکه این مبلغ را انجمن اکابر هند بپردازد). انجمن اکابر پارسیان حدود ۲۸ سال مبلغ جزیه را پرداخت می‌نمود و هدایا و پیشکش‌های فراوانی را برای شاه و درباریان می‌فرستاد.از این مدت حدود بیست سال آن را تا زمان صدور فرمان الغاء، خود مانکجی اقدام به پرداخت مبلغ جزیه که رقمی بالغ بر ۹۴۵ تومان در سال بود، میکرد.
رشید شهمردان – نخستین اقدام فرزانه مانکجی در دربار شاهنشاهی ایران کوشش در الغای قانون مالیات جزیه بود و برای توفیق در این کار کارمندان سفارت انگلیس و هم کونت دو گوبینو از کارمندان سفارت فرانسه بود در مواقع لازم با او همراهی نموده اند. چون در الغای جزیه اهمال می شد باتفاق سفیر انگلیس ناصرالدین شاه را ملاقات و پس از گفتگوهای زیاد بالاخره صد تومان از سرجمع مالیات جزیه یزد و کرمان که 945 تومان بود کسر می نماید و متعهد میشود مبلغ مذکور را مستقیما در تهران بپردازد و دیناری از آن در یزد و کرمان مطالبه ننماید. مالیات در مدت 28 سال تا القای آن به توسط انجمن اکابر صاحبان پارسی مستقیما در تهران پرداخته میشد و به ارزش آن زمان هر سال در حدود چهار هزار روپیه میگشت. چون مساغی فرزانه در معافیت جزیه به جایی نرسید «سر دینشاه پتت بارون اول» (از پارسیان هند)، رئیس انجمن اکابر صاحبان پارسی و کلیه ی امنای آن انجمن در 2 دسامبر 1880 میلادی عریضه ای به ناصرالدین شاه ارسال و التماس معافیت جزیه را می نمایند. چون اثری از آن به ظهور نمیرسد به وسیله ی جکومت هندوستان از «مستر ر.ف تامسون» وزیر مختار دولت انگلیس در تهران تفاضا می نماید تا نفوذ خود را برای الغای مالیات جزیه در دربار ناصرالدین شاه به کار برد. به علاوه سر «دینشاه پتت» از وزیر خارجه ی انگلستان موسوم به «ارل آگرانویل» به وسیله ی نامه ی خود در مورخه 27 ژوئیه 1882 التماس می کند به سفارت خود در تهران توصیه نمایند به وسایل ممکنه در معافیت جزیه جدیت نماید.
بنا بر این مستر تامسن با اتفاق فرزانه مانکجی چندین بار شاه را ملاقات و بالاخره به او گوشزد می کنند که اگر شاه با الغای مالیات جزیه عموم رعایای خود را اعم از مسلمان، زرتشتی، کلیمی و نصرانی با نظر مساوات بنگرد در جهان متمدن نامش به نیکی و دادگری شهرت خواهد یافت. شاه از استماع این بیان به «سعید خان وزیر امور خارجه» امر نمود فرمان معافیت زرتشتیان را از پرداخت مالیلات جزیه صادر نماید. وزیر نامبرده با پشتیبانی ظل السطان و نایت السطنه و مجلس شورای دربار که به واسطه ی مساعی فرزانه مانکچی صاحب به این نظریه موافق بودند در ماه رمضان المبارک سنه 1299 هجری فرمان مذکور را مزین با مهر شاهنشاه صادر نمودند و زرتشتیان از ستمی که در قرون متمادی روحشان را معذب میداشت آزاد شدند.
متن فرمان لغو جزیه از این قرار است:
سرتیپ دکتر جهانگیر اوشیدری – « نظر به سپاس داری عنایات وافره و عطایای متاکثره حضرت واهب بی منت عز اسمه که پرتو وجود تقدس ما را آرایش تاج و تخت کیان فرمود وافاضه ذات همایون ما را موجب آسایش قاطبه سکان ممالک ایران بر ذمت همت ملوکانه لازم است که رفاهیت حال و فراغت بال عموم رعایا ار هر طایفه و ملت و طبقه و عشیرت را که در زیر سایه مرحمت بی پیرایه ی ما باید به آسودگی بغنوند مهیا داریم و بزلال موهبتی خصوص مزرع آمال هریک را سر سبز و شکفته فرماییم از جمله طایفه ی زردشتیان یزد و کرمان که از قدیمی سکنه ی ایران و نتیجه ی دودمان پارسیانند رعایت احوال آن ها زائدا علی ماکان منظور نظر عنایت گستر همایون است به صدور این منشور رقضا دستور امر و مقرر می داریم که قرار اخذ مالیات املاک و رسوم اضافیه و سایر عوارص و وجوهات دیوانی به همان نهج که در شهر و بلوک یزد و کرمان با رعایای مسلم معامله میشود با زردشتیان سکنه آنجا نیز بلا زیاده و نقصان به همانطور معمول گردد و نظر به این قرار چون مطالبه ی مبلغ هشتصد و چهل و پنج تومان که به اسم دیگر از طایفه ی مزبوره گرفته می شده است مرتفع خواهد نمود. لهذا از ابتدا هذالسنه یونت خیریت دلیل و ما بعدها مبلع مزبور را به تخفیف ابدی مرحمت و مقرر می فرماییم که مقربوالخاقان مستوفیان دیوان همایون و سر رشته داران دفترخانه ی مبارک مبلغ مذبور را از حق جمیع یزد و کرمان کلیه موضوع و از دفتر اخراج نمایند و حکام حال و استقبال ولایات یزد و کرمان این مبلغ مخصوص را به تخفیف ابدی برقرار دانسته از هدالسنه یونت ئیل و یا بعدها مطالبه آن را کلا و جزا موجب مواخذه و سیاست دانند و در مطالبه ی مالیات ملک و آب و مستقلات و رسوم اضافیه و غیره بهمان قرار که با سایر رعایای آنجا معامله و رفتار می شود با زرتشتیان نیز معمول دارند و در عهده شناسند.
امضاها: تحریر فی شهر رمضان المبارک سنه 1299 (برابر با اوت/آگوست 1882 میلادی)
سرچشمه:
شهمردان، رشید، (چاپ یکم 1330 یزدگردی)، فرزانگان زرتشتی، برگه ی 632 تا 634، انتشارات: نشریه سازمان جوانان زرتشتی بمبئی، تهران 1330 یزدگردی.
اوشیدری، جهانگیر، (چاپ یکم 2535 شاهنشاهی)، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، انتشارات ماهنامه ی هوخت، تهران 2535 شاهنشاهی.
و با سپاس از برگه تاریخ زرتشتیان.