چهارشنبه سوری ، گرم کردن جهان و زودودن سرما و پژمردگی است

 

همچنین ببينيد ” در مورد جشن چهارشنبه‌ سوری “

از جمله جشن‌های آریایی، جشن‌های آتش است. امروزه تنها «جشن سوری»، نامور به «چهارشنبه سوری» و نیز «جشن سده» برایمان به‌یادگار مانده است و درباره جشن‌های فراموش شده‌ی آتش، به «آذرگان» در نهم آذرماه و «شهریورگان» یا «آذر جشن» می‌توان اشاره داشت. آتش نزد ایرانیان نماد روشنی، پاکی، طراوت، سازندگی، زندگی، تندرستی و در پایان بارزترین نماد خداوند در روی زمین است.

 

مجموعه‌ی آیین‌ های نوروزی از «جشن سوری»(چهارشنبه سوری) آغاز می‌شود و با آیین «سیزده بدر» نوروز به سرانجام خود می‌رسد. (بهرام فره‌وشی، رویه ۴۳)

 

باور برخی بر این است که با درنظر آوردن واژه‌ی «چهارشنبه» که برآمده از فرهنگ تازی و سامی ‌است، پس «چهارشنبه سوری» ارمغانی از سوی تازیان است، چرا که همان ‌گونه که می‌دانیم، در ایران باستان هر روز نامی ‌ویژه داشته است(هرمزد روز، وهمن روز، اردیبهشت روز، شهریور روز، خورداد روز، سروش روز، مهر روز، زامیاد روز و …) و نشانی از بخش‌بندی امروزین چهار هفته‌ایی و نام‌ های آنان به چشم نمی‌خورد.

 

اما می‌بینیم که در میانه سده چهارم هجری، از این جشن و چگونگی بر پایی و هنگام آن و نیز دیرینگی ‌اش سخن به میان است. برابر این آگاهی که در کتاب «تاریخ بخارا»ی «ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی» آمده، در زمان منصور پسر نوح از شاهان سامانی، در میانه سده چهارم هجری، این جشن با شکوهی بزرگ برپا بوده و به نام «جشن سوری» نامیده می‌شده است.

 

چون در روز شماری تازیان، چهارشنبه و شب آن نحس و گُجسته به‌شمار می‌رفته، شب چهارشنبه‌ی پایان سال را با «جشن سوری» به شادمانی پرداخته و بدین گونه می‌کوشیدند تا نحسی و ناخجستگی چنین شب‌ و روزی را برکنار کنند. همچنین «جاحظ» در کتاب خود با نام «المحاسن و الاضداد»(رویه ۲۷۷) به گجستگی(نامبارک) چهارشنبه نزد تازیان اشاره می‌کند. منوچهری در این روز مردمان را به شادمانی می‌خواند تا از ناخوبی و بدیمنی آن رها شوند. (عبدالعظیم رضایی، رویه‌های ۱۱۹–۱۱۸)

 

اما بر پایه‌ی پژوهش‌های انجام شده، زمان باستانی «جشن سوری» را می‌توان در این سه گاه باز جست:

 

۱– شب بیست و ششم از ماه اسفند، یعنی در نخستین شب از پنجه‌ی کوچک.

 

۲– نخستین شب پنجه‌ی بزرگ یا پنجه‌ی «وَه» که پنج روز کبیسه است و نخستین شب و روز « جشن همسپت‌میدیم» (آخرین گاهنبار سالانه).

 

۳–دیدگاه سوم، شب پایانی سال است که ارجمندترین روز «جشن همسپت‌میدیم» و جشن آفرینش انسان است. (هاشم رضی، رویه ۱۴۹)

 

افزون بر این و بنا به سنتی که برای برخی رویدادهای بزرگ و جشن‌های باستانی، برابرنهادی اسلامی‌نیز به‌دست داده شده است، آتش افروزی و شادمانی شب چهارشنبه‌ی پایان سال را برخی به قیام «مختار ثقفی» که به خونخواهی حسین و فرزندانش قیام کرده بود، نسبت می‌دهند:«مختار وقتی از زندان خلاصی یافت و به خونخواهی کشتگان کربلا قیام کرد، برای این که موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد که شیعیان بر بام خانه‌ی خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با چهارشنبه پایان سال بود و از آن به بعد مرسوم شد». (محمود روح الامینی، رویه ۵۰)

 

واژه «سوری» پارسی به معنی «سرخ» می‌باشد و چنان که پیداست، به آتش اشاره دارد. البته «سور» در مفهوم «میهمانی» هم در فارسی به‌کار رفته است. بر پا داشتن آتش در این روز نیز گونه‌ای گرم کردن جهان و زودودن سرما و پژمردگی و بدی از تن بوده است. چگونگی این جشن، همسانی و مانندگی‌های فراوانی به جشن سده دارد. (مهرداد بهار، رویه ۲۳۳)

 

استاد پورداود، پس از بزرگداشت این جشن باستانی، به جُستار ویژه‌ای اشاره دارد و بر این باور است که رسم پریدن از روی آتش و خواندن ترانه‌هایی همچون «سرخی تو از من، زردی من از تو و …» از افزونه‌های پسااسلامی‌است و از دیدگاهی، بی ‌احترامی ‌به جایگاه ارجمند آتش به‌ شمار می‌رود. (ابراهیم پور داود، رویه ۷۵)

 

اما به آسانی می‌توان این نگره را رد کرد:

 

نخست دیدگاه مردم ایران نسبت به آتش؛ خوب یکی از جنبه‌های تقدس آتش پاک‌ نمودن بیماری‌ها و دور کردن ارواح بد(به تعبیر آن روزگار) بوده است؛ برای نمونه در صورت سرایت طاعون رخت و ابزار بیمار را در آتش می‌ریختند تا از بدی‌ها پاک شود؛ و صد در صد این بی ‌احترامی‌ به آتش به ‌شمار نمی‌آید. همین امروز هم رسم اسفند دودکردن و گرد خانه تاب ‌دادن رواست(برای زدودن شر، بیماری و چشم زخم) که بازمانده از گذشته است؛ هم اکنون پریدن از روی آتش هم می‌توانسته با فلسفه پاک کردن نفس، صورت گرفته باشد.

 

دوم گذر سیاوش از آتش؛ خب باید ببینیم سیاوش چگونه از آتش گذشته است!

 

فردوسی می فرماید:

 

سیاوش سیه را به تندی بتاخت / نشد تنگ دل جنگ آتش بساخت

 

ز هر سو زبانه همی ‌برکشید / کسی خود و اسپ سیاوش ندید

 

خب آتش انبوهی بوده و سیاوش هم تیز از آن گذشته است؛ و می‌دانیم که گام‌ های اسب ریخت پرش دارد؛ پس سیاوش به آرامی ‌و نرمی ‌از آتش نگذشته است.

 

گویند موبد آذرباد مهراسپندان، که اندرزنامه‌اش از کم شمار نبشته ‌های بر جای مانده از زمانه‌ی پیش از چیرگی تازی است، گویا خودش برای اثبات حقانیت خود، از آتش گذشته است(مانند داستان سیاوش).

 

و این چهارشنبه‌ سوری هم به احتمال زیاد گونه‌ ای آزمون آتش، یادگار آزمون آتش در آیین کهن ایران است.

 

برخی از آیین‌های جشن سوری: بوته افروزی، آب پاشی و آب بازی، فالگوش نشینی، قاشق ‌زنی، کوزه‌ شکنی، فال کوزه، آش چهارشنبه‌ سوری، آجیل مشگل ‌گشا، شال ‌اندازی، شیر سنگی(توپ مروارید) و… (علی بلوک باشی، رویه‌های ۶۳ – ۵۷، بهرام فره‌وشی، رویه‌های ۴۹-۴۴)

 

همچنین در جاهایی همچون شیراز، کردستان و آذربایگان، آداب و آیین ویژه و کهن‌ تری وجود دارد. برای نمونه، سفره حضرت خضر(ع) و یا آب پاشی در سعدیه که ویژه‌ی شیراز است و یا سفره‌ های خوراکی رنگینی که در کردستان و آذربایگان آماده می‌شود و نیز آیین آتش افروزی و شادمانی همگانی مردم. برخی را باور بر این است که «جشن سوری»(چهارشنبه سوری) با مراسم مربوط به بزرگداشت فروهر درگذشتگان نیز پیوند و بستگی دارد، البته استاد مهرداد بهار با این ایده‌ی فرجامین همداستان نیست.(مهرداد بهار، رویه ۲۳۴)

 

و در پایان امید است که همه‌ی هم میهنان گرامی با برپا داشتن این جشن و جشن ‌های دیگر ایران زمین در راه کوشش برای پدافند(دفاع) و نگهداری از این آیین ‌های کهن گام بردارند.

سِدره و کُشتی، مایه گذاشتن از بن جان را می‌رساند

 

 

ورود مردم در سلک و جرگه‌ی فکری، از دیرباز همراه با تشریفات و آداب ویژه‌ای بوده است، که معمولا شامل رفتارهای نمادین است. برای نمونه «غسل تعمید» نزد عیسویان، «خرقه‌پوشی» نزد صوفیان و دراویش و حتا «آیین‌ختنه» برای یهودیان و از این دست؛ «آیین سِدره‌پوشی» و «کُشتی‌بستن» میان زرتشتیان نیز نماد تشرف و ورود به گروه بهدینان و به‌گفته‌ای «بسته کُشتیان» است.

تاکنون سخن‌ها و نوشتار‌های بسیاری پیرامون سِدره، کُشتی و شکل ظاهری آنها ارایه شده است. جنس سِدره از کتان و شامل نُه تکه است و درز ویژه‌ای به‌نام «چاقو» دارد و دو کیسه که در جلو و پشت آن جای داده شده‌است. جنس کُشتی، از پشم گوسفند سفید است و شامل ۷۲ رشته که به شش دسته‌ی دوازده‌تایی بخش شده است. کُشتی و در ترکیب کلی بافت آن، به‌گونه‌ی کمربندی توخالی شکل می‌گیرد. از چگونگی بستن کُشتی و گره‌های چهارگانه و تفسیرهای چندی که برآن رفته است، خبر داریم. اما از دیدی دیگر با رویکردی جستجوگر، در ادبیات و فرهنگ فولکلور مردم ایران به نکات جالبی برمی‌خوریم که درپیوند با کُشتی بستن معنا پیدا می‌کند.

در گفت‌وگوهای روزمره از «کمربستن» و ترکیب‌های معنایی با این مفهوم سخن به میان می‌آید که، اشاره به انجام کاری تا سر حد ممکن است و مایه گذاشتن از بن جان را می‌رساند. چنانچه ژرف‌تر به این موضوع بنگریم و در فلسفه‌ی آفرینش نزد آریا‌های نژاده جستجو کنیم، به پیوندهای درخوری دست می‌یابیم. آنجا که می‌آید؛ خداوند در روز ازل با گوهر وجودی انسان‌ها مشورت کرد و گفت آیا حاضرید به جهان گیتی بروید و با نیروهای اهریمنی و کاهنده به مبارزه برخیزید و پیروز باز گردید، یا اینکه شما را برای همیشه دربرابر این نیروها نگهداری کنم. انسان‌ها که با خرد همه آگاه در آن نظر کردند و موفقیت پایان کار را دیدند از سر رغبت کمر همت بر این خواست پروردگار بستند و آمادگی خود را اعلام کردند و راهی گیتی شدند. از این رو کُشتی بستن و تجدید‌کردن کُشتی که به اصطلاح رایج «نو‌کردن کُشتی» نزد زرتشتیان از آن یاد می‌شود، حرکتی است نمادین که‌ یک بهدین این پیمان نخستین و روز ازل را برای خویش و برای دیگران یادآور می‌شود و بدین وسیله با خدای خود در حال نوکردن پیمان است.

استوره‌ی آفرینش در راه پیوستن به واقعیت، مراحلی را پیمود که دریافت موضوع با وجود گاهنبارهای شش‌گانه و گذر گوهر انسانی از مراحل آسمان، آب، زمین و حیوان با تطبیق دانش نوین و پیمایش سیر تکاملی موجودات، بیش از پیش جای اندیشیدن دارد. اگر این روند تکاملی را به رشته‌ای نادیدنی تشبیه کنیم که‌، یک سر پیمان‌داری «اهورامزدا» است و سر دیگر آن در دست انسان باشد دریافت موضوع «کُشتی نو کردن» و تجدید پیمان همیشگی بسیار دلنشین و پذیرفتنی می‌نماید. حافظ می‌گوید:

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان  /   نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

چه بسا که واژه‌ی «بنده» در این موقعیت تفسیر معنی روشن‌تری پیدا کند که، «بنده» به‌عنوان نوع انسان همواره در شکل پیمانداری نسبت به سرچشمه‌ی خویش وابسته و بند است.

همان‌گونه که می‌دانیم گره کُشتی، گرهی ویژه است،‌ و نیاز به آموزش دارد که به دریافتی لطیف و ظریف ما را راهنمایی می‌کند و اینکه خداوند زندگی کردن را برای مردمان اراده کرده است و آن را در گرو زندگی ساختن و ایجاد شرایط زندگی برای دیگران قرار داده است. و این یعنی هر زرتشتی برای زدودن سختی‌های زندگی در اندیشه‌ی چاره‌گری است و همواره می‌کوشد با دانش و بینش خود، در رویارویی با سد نادانی و پس‌ماندگی با ارایه‌ی راهکار‌های نو و طرح‌های اجرایی، شرایط را برای ایجاد خوشبختی گروهی فراهم سازد و گامی‌ برای تحقق آرمان‌های نماز «اَشم وُهو» بردارد و خود نیز از شرایط موجود و ایجاد شده بهره‌ی کافی ببرد.

می‌توان گفت که هر زرتشتی پس از هر بار که کُشتی می‌بندد به امید باز کردن آن، در نخستین فرصت است و بدین وسیله هنر زندگی کردن را در گشودن گره‌های پیاپی سر راه زندگی می‌داند و درپی گوشزد کردن این امر، نیز می‌کوشد. بیت معروف فردوسی اشاره به هنرِ «زندگی کردن» است که می‌گوید:

هنر نزد ایرانیان است و بس  /   نگیرند شیر زیان را به کس

درباره‌ی وجه تسمیه «کُشتی» نوشته‌ای دیده نشده‌است. تنها به واژه‌ی اوستایی آن که «ایو یا انگهن» است برمی‌خوریم. شاید واژه‌ی کُشتی که در شکل دیگر «کستی» هم گفته شده است، بی ارتباط با واژه‌ی «کوست» به معنی سمت و سو نباشد که جهت‌های چهارگانه را با ویژگی «کوست» می‌شناساندند. چنانچه «کُستی» را منسوب به «کوست» یا «کُست» بدانیم، ممکن است نظر به شرایط ویژه، پیچیدن آن گرد کمر؛ معنی همه‌سویه، گرداگرد یا دورادور را از آن گرفته باشند. بدین معنی که «کُستی» به‌عنوان یک اصل تاکیدی بر فراگیربودن پیمان نخستین انسان‌ها با پروردگار جهانیان داشته است. هم آن‌گونه که «اَشم وُهو» را به‌نام «فرامون یشت» یا «پیرامون یشت» گرداگرد دیگر نیایش‌ها و آموزه‌ها نامور کرده‌اند.

دراین‌باره بد نیست بدانیم که کُشتی گرفتن که ورزش آیینی و سنتی ایران باستان بوده است و تاکنون جایگاه خود را در سطح ورزش‌های انفرادی ایران نگاه‌داشته است با کمربند کُشتی درپیوند است. چراکه در این ورزش هنگام پیچیدن دو «کُشتی‌گیر» و «سرشاخ شدن» بند کُشتی به‌عنوان دستاویز هر یک از پهلوانان نقش باارزشی داشته است. کمااینکه در کُشتی‌های محلی کنونی مانند: «کُشتی کیله مرد» یا «کُشتی چوخه»، حریفان به بند کمر یکدیگر دست‌زده و در کش‌وقوس‌های حاصله، یکی؛ دیگری را در تنگنای خاک کردن قرار می‌دهد.

در مطلبی دیگر که جای پژوهش بیشتر دارد، دور از اندیشه نیست که گره‌ی کُشتی به‌عنوان یک گره ویژه و شناخته شده که پیامی‌ نمادین دارد، در جوامع اروپایی الگو برداری شده باشد. به‌ویژه که خاستگاه آنان، سرزمین مشترک «ایرانویج» بوده است و دارای ریشه‌های تاریخی و فرهنگی مشترک می‌باشند.

هنگامی‌که سخن از کُشتی بستن می‌شود، باید به این بیت فردوسی معطوف شویم که می‌گوید:

ستودن نداند کس او را چو هست  /   میان بندگی را ببایدت بست

بدین معنی که ستایش او را چنانچه در خور و سزاوار اوست، کسی نمی‌تواند به‌جای آورد و دست‌کم اینکه، به انجام «آیین سِدره‌پوشان و بسته کُشتیان» رسم بندگی و وابستگی به اهورای پروردگار را به‌جای آورده و برای تحقق خواست او کمر همت ببندند. و حقیقتِ ستودن و ستایش پروردگار را کمربستن و در خدمت خلق‌بودن می‌داند و به این وسیله مردمان را فرامی‌خواند که برای اثبات پیمان نخستین خویش، از بُن دندان و ژرفای وجود کمر به خواست اهورامزدا بسته و برای تحقق امر زندگی بکوشند. دور از اندیشه نیست که سعدی، تضمینی آزاد و غیرمستقیم از بیت فردوسی داشته و به استقبال وی سروده است که:

عبادت به‌جز خدمت خلق نیست  /   به تسبیح و سجاده و دلق نیست

باید به این نکته دقت کافی داشته باشیم که، منظور از بندگی آن‌گونه که برخی پنداشته‌اند؛ بردگی و سرسپردگی در راه آرمان‌ها و آمال برخی از زورمندان و زرمداران نیست و هیچ گونه نسبت ناروایی نسبت به نوع بشر به عنوان آفریده‌ی برتر خدایی محسوب نمی‌شود و می‌توان به این بیت فردوسی که از زبان «رستم» به عنوان نمونه‌ی آرمانی یک انسان، شناسانده شده، توجه کنیم و داوری‌های خود را برابر با حقایق تنظیم کنیم:

که آزاد زادم نه من بنده‌ام   /   یکی بنده‌ی آفریننده‌ام

پوشش «سِدره» که با نام اوستایی «وُهومنو وَستره» خوانده شده است، در عرفان و ادب یکی از شیفتگان اندیشه‌های ایرانی حافظ شیرازی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است و شاید به این روشنی در سروده‌های وی از سِدره و کُشتی سخنی به میان نیامده باشد. اما از لابه‌لای ابیات وی شیفتگی و دلبستگی به فرهنگ نیاکانش موج می‌زند:

فدای پیرهن چاک ماه رویان باد هزار جامه‌ی تقوی و خرقه‌ی پرهیز

که اشارتی زیرکانه به مجالس اُنس دارد که با حضور «مُغ»، «مُغ‌بچه»، «موبد» و «دستور»، رنگ و لعابی دلنشین داشته است:

از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند  /   که آتشی که نمیرد، همیشه در دل ماست

در وصف سِدره نظر به ویژگی‌های ظاهری و چاک پیش سینه حافظ می‌گوید:

چاک‌خواهم‌زدن این دلق ریایی، چه کنم   /   روح را صحبت ناجنس، عذابیست الیم

که با قرینه سازی‌های معنایی، آیین صوفی مسلکان را به تیغ انتقاد می‌خواند و مرام آنها را خلاف سرشت طبیعی و انسانی شمرده که ذاتاً انسان سالم از آن گریزان است و همان «پیرهن چاک ماه رویان» را ارجح می‌داند و سفارشی بر این چاک زدن دارد، که از دیرباز ضرب‌المثل شده است. و هر جان بر کفی را که برای انجام هدفی والا اراده‌ی جان فدایی کند، «سینه‌چاک» می‌خوانند.

اگر در جستجوی قربانی در آیین زرتشت هستیم، مصداق اشارت‌آمیز آن‌را در همین «درز چاقو» یا «چاکو» به معنای «چاکیده» و «باز شده» باید پیدا کنیم و در سخن اشوزرتشت به ژرفی بنگریم که می‌سراید:

«زرتشت همه‌ی جسم و جان خود را، با برگزیده‌ترین منش‌پاک خود، چون پیشکشی بی‌ارزش به خداوند خرد نیاز می‌کند و با فرمانبرداری از دستورات الهی و سرسپردگی کردار، گفتار و همه‌ی نیروی خود را به اشا ارمغان می‌آورد.» یسنا- ‌هات۳۳ بند ۱۴

شاید با آوردن جنس دلق که سرچشمه‌ی حیوانی دارد و از جنس پشم و موی شتر و بز و تیره رنگ بوده است، حافظ به جنس کتانی سِدره که ریشه‌ی گیاهی دارد، نظر داشته که به گونه‌ی طبیعی انسان‌ها با جهان گیاهان که نشان از باروری، سرسبزی و خرمی ‌دارد و بیشتر با طبیعت انسان دمساز است، هم‌ریشگی دارند که می‌تواند اشاره‌ای نیز به استوره‌ی آفرینش و پیدایی «مَشی» و «مَشیانه» در شکل ریواسی دو شاخه باشد و تعمیم موضوع به کلیت اندیشه‌های منتسبین به پوشش‌های نمادین منظور نظر بوده باشد.

حافظ در اینجا افزون بر اینکه گروندگان به آیین سِدره و کُشتی را سینه چاکان درگاه الهی دانسته است، خویشتن نیز با کمال شجاعت و صراحتی بی‌ترس، از اهل دلق و خرقه دلبستگی، جان نثاری خود را به آنچه سرشت انسانی وی بدان گرایش دارد، اعلام کرده است.

دست از طلب ندارم تا کام من برآید   /   یا جان رسد به جانان یا جان ز تن بر آید

 

فْرَوَهَرْ ، میل به جاودانگی و رسایی

 پژوهشگرانی که در سده‌‌های کنونی، پیرامون «جهان‌شناختی زرتشتی» جست‌وجو کرده‌اند، زمینه‌های مناسبی را برای درک و فهم موضوعات فراهم آورده‌اند. از این‌ پژوهش‌ها می‌توان، به ابعاد وجود انسان اشاره کرد که، بیشتر به نوشته‌های دینی پیش از ساسانیان و سده‌های نخستین پس از یورش تازیان بازمی‌گردد. در یکی از این بخش‌بندی‌ها، انسان شامل تن، جان، روان، دئنا و «فْرَوَهْرْ» است که در برخی نوشته‌ها «بئوذه» را نیز به آن افزوده‌اند.

در این گفتار در مورد چیستی «فْرَوَهْرْ» اندکی سخن می‌گوییم.

در معنای آن، واژه‌شناسان به شکل ترکیبی آن اشاره دارند که، از دو بخش «فْرَ» به معنی پیش و «وَهْرْ» به معنی راننده و کشنده تشکیل شده است که، در مجموع معنی «نیروی پیش برنده» را می‌رساند. نگاره‌ی «فْرَوَهْرْ» نیز، نشان‌دهنده‌ی همین معناست و دست راست «فْرَوَهْرْ» که سمت جلو را نشان می‌دهد، حرکت رو به پیش را بازگو می‌کند و بال‌های گشوده‌ی «فْرَوَهْرْ» کشش به اوج و بالا را می‌رساند.

پیرامون وظیفه و ویژگی این نیرو گفته شده است که، نیرویی اهورایی است که از سوی پروردگار با زاده‌شدن انسان و دیگر موجودات همراه آنان می‌شود و پس از مرگ، پاک و سپند(:مقدس) به سرچشمه(:منشا) نخستین خویش بازمی‌گردد.

درباره‌ی پیشینه‌ی تاریخی «فْرَوَهْرْ»، پیش از زمان هخامنشیان شواهدی در دست نیست و نخستین بار با نگاره‌ی فروهر در نقش‌برجسته‌های هخامنشیان آشنا می‌شویم. اگر چه نقش‌هایی دیده می‌شود که همانندی‌هایی با نگاره‌ی «فْرَوَهْرْ» دارند و ردپایی در آثار برجای‌مانده از مصر باستان و اقوام آشور دیده شده است. اما در آثار ایرانیان و پیش از هخامنشیان و به‌ویژه در سروده‌های اشوزرتشت یعنی «گاتها»، آشکارا و به روشنی اثری از نام یا تصویری از «فْرَوَهْرْ» در دست نیست.

یک پژوهش بر این استوار است که، هخامنشیان مجری و پیاده‌کننده‌ی پایه‌های بینش و جهان‌شناختی اشوزرتشت می‌باشند و در این راه بسیار کوشیده‌اند. اما یک وقفه‌ی تقریبی، برای فراهم‌شدن زمینه‌های فکری و اجتماعی موجب شد تا، حکومت دلخواه و مورد نظر زرتشت در این سالیان به تعویق بیافتد.

یکی از شواهد آن وجود نگاره‌ی «فْرَوَهْرْ» در آثار هخامنشیان است که، ایشان پس از پی‌بردن به درونمایه‌ی آموزه‌های اشوزرتشت، برای مفهوم میل به رسایی و جاودانگی نامی ‌برگزیدند، که همان بینش را می‌رساند. چونکه در یک جامعه‌ی عملی، لزوم انتقال مفاهیم تئوری، به دریافت‌های عملیاتی از ضروریات می‌باشد.

نگاره‌ی «فْرَوَهْرْ» به بهترین روی اندیشه‌ی اشوزرتشت را، مبنی بر میل آفرینش و انسان به «خورداد» و «اَمُرداد» که به رسایی و جاودانگی برگردانده شده است، به نمایش می‌گذارد. و این نکته‌ی بسیار ارزشمندی است برای زدودن برخی گمان‌ها پیرامون دین هخامنشیان که می‌تواند گره‌گشا باشد، چرا که دیده شده است برخی پژوهندگان از اینکه نامی از زرتشت در سنگ‌نبشته‌های هخامنشیان نیامده است، روش و بینش ایشان را با اندیشه‌های زرتشت ناهمگون می‌دانند.

معنا و مفهوم کشش و میل به جاودانگی و رسایی که بارها در سرودهای اشوزرتشت بر آن سفارش شده است، در نگاره‌ی «فْرَوَهْرْ» شکل کاربردی پیدا می‌کند. از این‌رو هخامنشیان، فرهنگ را به عنوان ابزار تحقق امر و برای نمایاندن آرزوی نهفته و ذاتی انسان که، اقتباسی از نام «فْرَوَهْرْ» است را، به خدمت گرفتند، چرا که بر پایه‌ی این بینش، حرکت آفرینش برای تحقق خواست اهورامزدا، حرکتی دامنه‌دار و گروهی است و فرهنگ تنها ابزار و وسیله‌ای است که، متناسب با خوی و ویژگی انسان می‌تواند، در خدمت خواستِ از پیش اراده‌شده‌ی اهورامزدا قرار بگیرد. از این‌رو برخلاف جوامع بابلی که بنیان اراده‌ی خویش را بر شریعت و وضع قوانین قرار داده بودند، آنان ابزار فرهنگ را به استخدام گرفتند.

خواست اهورامزدا، مبنی بر آفرینش هدف‌دار و جهت‌دار با توضیح نام اهورامزدا(خدای اشوزرتشت) نیز دراین رابطه بااهمیت است. چرا که «اهورا»ها و «آسورا»ها به پاره‌ای از خدایان پیش از زرتشت گفته می‌شد که، در مقام عمل با خدای اشوزرتشت متفاوت می‌نمودند. زرتشت با طرح فلسفه و جهان‌بینی خود، تحول بزرگی در پایه‌های اندیشه‌ی مردمان ایجاد کرد و از آنجا در بُعد عملی موضوع را در تشکیلات حکومتی تسری می‌داد و به این روش قایل بود. اشوزرتشت می‌گفت خدایی که من در اندیشه‌ی‌نیک دریافتم، خدایی ندانم‌کار و بی‌هدف نیست و آفرینش خویش را چون برگی در باد که هر زمان به سویی جهت می‌گیرد و به هر سو متمایل می‌شود، نمی‌دانم. اهورای من به‌نام «مزدا» آراسته است و خردمندانه و آگاهانه در هدایت آفرینش خویش دخالت دارد.

به رحمت سر زلف تو واثقم وَر نه / کشش چو نبود از آن سو چه سود کوشیدن«حافظ»

از این‌رو اهورا، مردمان را به‌عنوان سربازان خداوندی که برآورنده‌ی خواست مزدا هستند، قرار داده است. و مردم موجوداتی هدف‌دار و دارای فروهر و پیرو ویژگی‌های رو به جلو و تعالی و هدایت می‌باشند.

اهل فلسفه، به دو حرکت قایل هستند که به «هدایت تکوینی» و «هدایت تشریعی» نامورند. همان‌گونه که از نام هریک پیداست «هدایت تکوینی» به حرکت جهت‌دار و طبیعی و ذاتی آفرینش گفته می‌شود که، امری خواهی‌نخواهی بیرون از کنترل انسان‌هاست و «هدایت تشریعی» با امور انسان‌ها در پیوند است و شامل استراتژی و روش زندگی انسان‌ها، برابر با دریافت‌ها و جهان‌شناختی ایشان است و شامل قانون‌های موضوعه و ساخته و پرداخته‌ی انسان است که، می‌تواند خودخواهانه و برای منافع فردی و شخصی باشد که به «شریعت» نیز نامبردار است.

روح قانون، پشتوانه‌ی اجرایی آن است و طبیعت سرکش انسان نابخرد همواره در جستجوی فرار از قانون، راه‌های گوناگونی را می‌آزماید و موفق به دورزدن قانون و در بیشتر زمان‌ها، نادیده گرفتن قانون می‌شود.

بر این پایه، خردمندان آریایی چاره‌ی جوامع را، در وضع قانون‌های گوناگون نمی‌دیدند. قانون‌هایی که در هر زمان برای کنترل آنها، قوانین نوتری نیاز می‌شود و چون شرایط روحی و ویژگی‌های ذاتی و طبیعی انسان را دیدند، او را موجودی تربیت‌پذیر و فرهنگ‌جو یافتند. از این‌رو رفتارهای متناسب و سازگار با دلبستگی‌های ذاتی انسان را شناختند تا متناسب با آن، دلبستگی‌هایش را به سوی جاودانگی و رسایی جهت دهند. و با آموزش و تمرین، رفتاری اهورایی را برای آراستن و آرایش انسان فرهنگ‌پذیر، آماده کردند و از آن پس رعایت قوانین وضع‌شده و جاری و ساری را، در دل فرهنگ فراهم کردند و خوی فرهنگ‌پذیری خود را به‌بارآورد.

به گفته‌های «گزنفون» در کتاب «کورش بزرگ» بیاندیشید:

«پس باید چه چاره‌ای اندیشید؟ برای اینکه انسان دارای فضیلت باشد، باید چگونه رفتار کند؟ از کدام راه ممکن است مرد پرهیزگار و پاک سیرت بماند؟ اگر به سخنان من خوب توجه کرده باشید، کلید این رمز را دریافته‌اید. دوستان و یاران من، ما باید خود را به همان ویژگی‌های نیکی که در سرزمین پیش از نیل به این پیروزی‌های بزرگ داشتیم، بیآراییم.

در پارس بیشتر سران قوم و بزرگان در ارگ شهر گرد هم‌ هستند و بر مردم فرمان می‌رانند. ما باید در اینجا نیز همان روش را به کار بندیم. شما باید گرد من آیید و به روش و کردار من چشم بدوزید. و مراقب باشید که من وظیفه خود را انجام دهم و من مراقب کردار شما هستم تا هر کس درپی رفتارنیک و پسندیده است، او را تشویق و تایید کنم. باید فرزندانی که از ما به‌وجود می‌آیند، با همین سرشت و در پرتو همین آیین یزدانی، رشد و پرورش یابند. ما باید بکوشیم تا ویژگی‌‌های پسندیده را در نهاد فرزندانمان پرورش دهیم. در این صورت می‌توانیم هر روز خود را نیکوتر از روز پیش کنیم و فرزندانمان حتا اگر بخواهند راه نادرست پیش گیرند چون در پیرامون خود جز پاکی و راستی نمی‌بینند و سخنی جز سخنان شایسته و سودمند نمی‌شنوند، بی‌گمان راه بد بر آنها بسته خواهد بود.» «کورش‌نامه ترجمه‌ی رضا مشایخی»

آنچه از گاتهای اشوزرتشت برمی‌آید، اشاره‌هایی روشن به امر «هدایت تکوینی» است، بی آنکه نامی ‌از آن برده باشد. بندهای بسیاری از سرودها، میل به کمال و رسایی و رسیدن به جاودانگی و بی‌مرگی را می‌رساند.

«دانایی که آیین راستی را گسترش دهد و مردم را از پیام مقدسی که آنها را به رسایی و جاودانگی رهنمون است، آگاه سازد از بهترین خوشبختی برخوردار خواهد شد.» گاتها- ‌هات۳۱، بند۶٫

در گاتها میل آفرینش، به سوی کمال و جاودانگی، یک کشش عمومی ‌و از پیش قرار داده شده است.

«سرانجام، ای خداوند جان و خرد، همه‌ی زشت‌کرداران با آگاهی از حقیقت به‌سوی تو خواهند آمد.» گاتها- هات۳۴، بند۱۰٫

«هر آینه با اندیشه‌ای پاک به تو نزدیک شده به دیدارت نایل خواهم شد.» گاتها- هات۲۸، بند۲٫

اهورامزدا، سرچشمه «فْرَوَهْرْ»ان است و بارگاه روشنی مطلق است. از این‌رو گاتها «فْرَوَهْرْ» را به «فروغ ایزدی» تعبیر می‌کند.

«پروردگارا دو بخشش رسایی و جاودانی، مردم را به فروغ مینوی و روشن درونی خواهد رساند.» گاتها- هات۳۴، بند۱۱٫

«ای خداوند جان و خرد تا زمانی که مرا نیرو و توان است فروغ تابناک و مینوی تو را ای مزدا می‌ستایم و به آیین راستی دل خواهم بست.» گاتها- هات۴۳، بند۹٫

سالک از نور هدایت ببرد راه به دوست / که به‌جایی نرسد گر به ضلالت برود«حافظ»

چنانچه فروهر را ذره‌ای از ذات اهورامزدا بدانیم و آن را امانتی در وجود انسان به‌شمار آوریم، برابر با معنی «وجود مطلق» که امری بسیط، بخش‌ناپذیر و جدانشدنی است، گنجایش تفسیری ندارد. چرا که اهورا هستی مطلق است و بخش‌پذیر نیست. شاید درک و فهم دقیق‌تری بتواند، نسبت به موجودیت و ماهیت فروهر، ما را به حقیقت رهنمون کند.

فروهر بیش از آنکه نیرو گفته شود، باید ماهیت آنرا به‌یک خاصیت نسبت داد. خاصیت میل به ترقی و تعالی، کشش به‌سوی جاودانگی و کمال که در آموزه‌ی فلاسفه و متکلمین، به «هدایت تکوینی» نامور است. این‌گونه برداشت با کلیت نظام فکری اشوزرتشت نیز همخوانی لازم را دارد. برای اینکه گاتها هیچ دستوری در جزییات امور زندگی انسان‌ها و وضع قوانین ندارد. به زبانی دیگر سخنی از «هدایت تشریعی» به میان نیاورده است و «هدایت تشریعی» را زمانی موثر شناخته است که درجهت «هدایت تکوینی» تنظیم شده باشد. پس به‌ این وسیله لزوم اتخاذ قوانین مناسب در هر زمان متناسب با موقعیت‌های گوناگون از اهم امور به‌شمار می‌رفته است. از این‌رو مجوز قوانین تازه درست متناسب با خاصیت «هدایت تکوینی» و میل کلی آفرینش خواهد بود.

«به‌راستی سوشیانت‌هاو رهانندگان گیتی از دانش و بینش برخوردارند. آنها کردارشان از راستی سرچشمه گرفته و با آموزشهای تو ای مزدا هماهنگی دارد.» گاتها- هات ۴۸، بند ۱۲٫

«خداوند جان و خرد کسانی را از بخشش کمال و جاودانگی برخوردار خواهد ساخت که به او وفادار باشند». گاتها- هات۳۱، بند۲۱٫

کار خود گر به کرم باز گذاری حافظ / ای بسا عیش که با بخت خداداده کنی«حافظ»

«هدایت تکوینی» از قانون‌های مطلق خداوندی به‌شمار می‌آید و امری ثابت و تغییرناپذیر است. از سویی دیگر امور جهان مادی و از جمله قانون‌های وضع‌شده، در گروه مسایل نسبی به‌شمار آمده و قابل بازنگری و جایگزینی می‌باشد.

به‌طور طبیعی هیچ قانونی که مشمول امور نسبی باشد، نمی‌تواند با وضعیت دایمی، اهداف هدایت تکوینی را برآورده سازد. به زبانی دیگر، برای تحقق هدف کلی آفرینش و امر «هدایت تکوینی»، لزوم بازنگری در قانون‌هایی برای ایجاد بیشترین نتیجه‌ها و دستاوردها برابر با تحولات گوناگون از اصول بینش اهورایی و مزدایی است.