آتشکده
واژه آتشکده
آتشکده مرکب است از آتش + کده. جزء اخیر نیز مرکب است از کد + ه نسبت است. کد از ریشه کته اوستا یی و آن نیز از مصدر کن به معنی کندن مشتق شده است. در زبان پهلوی آتخش گویند. سکویی که ظرف آتش مقدس را بروی آن میگذارند ´آتخش گاس´ نام دارد.آتور یا آذر نیز به چم آتش است . آتشگاه در زبان پارسی در زبان پهلوی آتوران می باشد.همچین زرتشتیان معبد و آتشکده را«در مهر» هم می گفته اند که یادآور سنت های پیش تاریخی در ایران و آیین مهر یا میتراییسم نیز هست .
ستایش خداوند
آتشکده، پرستشگاه زردشتیان (مردم فلا ت ایران) می باشد که آتش در جایی خاص از آن قرار دارد و مهم ترین آیینهای دینی در آن و در برابر آتش انجام می گیرد. زمان آغاز برپا داشتن آتشکده معلوم نیست. ظاهرا زردشتیان از سده 4 ق م به بعد به تقلید از مردم بین النهرین به ساختن معبد پرداخته اند. پیشنی از آن مراسم دینی آنان در فضای آزاد و به ویژه بر بلندیها انجام می گرفت. بیشتر اطلاعات ما درباره آتشکده ها خصوصا از دوره ساسانی و اسلامی است. آتشکدههای آن دوران معمولأ بنای مکعب گنبدداری بوده که چهار طاق نامیده می شده است. مقدس ترین قسمت هر آتشکده ، جایی که آتش در آن نگاهداری می شود، اتاق کوچک مکعب یا مکعب مستطیل شکلی است به نام گنبد (در اصطلاح زردشتیان ایران)، یا آتشگاه (در اصطلاح زردشتیان هندوستان). اصطلاح گنبد در این مورد در زبان پهلوی نیز رایج بوده است. در آتشکاه های زردشتیان هند (پارسیان) دیوار ایت اتاق مشبک است تا عبادت کنندگان بتوانند آتش را از دور ببینند. این گونه آتشکده ها دارای دری است که موبدان برای خدمت به آتش از آن در وارد اتاق آتش می شوند آتشکده های قدیمی یزد و کرمان دارای اتاق بزرگی است (به نام گهنبار خانه یا محر اب و غیره) که عبادت کنندگان در آن اجتماع می کنند و آتش در اتاقی مجزا با دیوارهای ضخیم به دور از چشم پرستش کنندگان نگاهداری می شود. در گذشته برای محفوظ ماندن آتش و آلوده نشدن آن، جز روحانیان زردشتی هیچکس مجاز به داخل شدن به آن اتاق و دیدن آتش مقدس نبود. در سده های 13 و 14 ش ، در کرمان و یزد و تهران آتشکده هایی به سبک آتشکده های پارسیان هند (آگیاری) ساخته شده است که در آنها آتش در اتاق مکعب شکلی که در وسط قرار دارد، می درخشد و از پنجره های شیشه آی قابل رویت است. آتشدان در گودی بالای ستونی گرد و سفالی (در قدیم سنگی ، به نام مغرب در کرمان ، کلک در یزد و آدخش در شریف آباد اردستان) در زیر قبه ای نهاده شده است آتشکاه ها بنا بر اهمیت نوع آتشی که در آن است ، به 3 دسته تقسیم می شوند : آتش بهرام ، آدران و دادگاه
1 . برای تاسیس آتش بهرام (در زبان پهلوی آتخش وهرام) 16 آتش کونا کون مانند آتش خانگی و آتش صنعتگران و غیره گرد آوری می شود و در طی دعاخوانیهای متعدد و مراسم دینی دقیق و طولانی (تطهیر) و (تقدیس ) می گردد. پس از این مراسم، آتش مقدس را با تشریفات دینی خاص در اتاقی مخصوص در آتشکده در زیر قبه برجای خود می نهند، یا اصطلاحأ بر تخت می نشانند. پس از آن فقط موبدانی که دارای شرایط و درجات خاص دینی باشند، می توانند برای خدمتگزاری به آن اتاق (گنبد) داخل شوند. آتشکده ای که این گونه آتشی در آن جای دارد، به ویژه آتشگاه بهرام (یا آتش بهرام (ایزد پیروزی در نزد ایرانیان قدیم) نامیده می شود.
2 . تقدیس آدران (یا به اصطلاح پارسپان هند آدریان ، در پهلوی به گونه عام آدر یا آتخش) بسیار آسان تر است. 4 نوع آتشنی برای این منظور کافی است، ولی تشریفات بر تخت نشاندن آن در گنبد همانند آتشنی بهرام است، اما خدمتگزاری آن ساده تر است. این نوع آتشکده در ایران در مهر و در هند آگیاری ناهیده می شود.
3. دادگاه (در پهلوی آدروگ) آتشی است که تنها از یک آتش خانگی تقدسی شده ، تشکیل می یابد. گرچه تقدیس این آتش به وسیله روحانی زردشتی انجام می گیرد، اما هر فرد عادی زردشتی می تواند آن را خدمت کند. این خدمت، یعنی هیزم و بوی خوش بر آن نهادن ، مستلزم تشریفات بسیار کمی است .
آتش داد گاه در 2 مکان می تواند وجود داشته باشد: یکی در معبد عمومی که با همان تشریفات دو آتش دیگر در گنبد قرار می گیرد، دیگری در اتاق کوچکی نزدیک دخمه که روحانیان یا مردم عادی زردشتی از آن مراقبت می کنند. همچنین در بعضی خانه های اعیانی زردشتی، خصوصأ در هندوستان، اتش دادگاه برای اجرای اعمال دینی نگاهداری می شد. اغلب این آتشهای خصوصی بعدأ در معبدی مستقر گشته و تبدیل به آتشکده عمومی شده اند. آتش مرتبه پایین تر نمی تواند به مرتبه بالاتر تبدیل گردد و اگر آتشی به ناچار باید به آتشکده دیگری نقل شود، با آتش مستقر در آن آتشکده در زیر یک گنبد قرار نمی گیرد، بلکه آتشنی منتقل شده در اتاقی جداگانه نگاهداری می شود و دو آتش از یکدیگر دور می مانند .
از میان آتشکده های دوران ساسانی 3 آتشکده که در آنها آتش بهرام می درخشیده است ، از اهمیت بسیاری برخورد ار بوده اند:
1.فرنبغ؛ 2. آدر گشسب؛ 3. آذر برزین مهر. هر کدام از این آتشکده ها منسوب به یکی از طبقات اجتماعی ساسان است:
فرنبغ آتش
روحانیان، گشنسب آتش جنگجویان و برزین مهر آتش کشاورزان است. آذر فرنبغ در دوره ساسانی در کاریان فارس جای داشته، اما بر طبق افسانه ای ، اصلا از خوارزم بدان ناحیه انتقال یافته بوده است. گشنسب که ظاهرا آتش قدیم مغان ماد بوده ، در کنار دریاچه اورمیه احتمالا در شیز (تخت سلیمان) در آذربایجان بوده و در دوره ساسانی مهم ترین آتشکده به شمار می رفته است. برزین مهر در کوه ریوند نیشابور قرار داشته است. قابل توجه است که هر یک از این 3 آتشکده به سرزمین اصلی یکی از 3 سلسله بزرگ ایرانی یعنی مادها و پارتها و ساسانیان منتسب بوده است. در دوره ساسانی برزین مهر، آتش ناحیه پارت ، به علل سیاسی از اهمیت کمتری برخورد ار بوده است. علاوه بر این 3 آتشکده مهم و بزرگ ، آتشکده های بسیاری وجود داشته که خرابه های بعضی از آنها هنوز بر جای است. شاهان ساسانی در هنگام جلوس آتشی را تاسیس می کردند که مبدأ سالهای پادشاهی آنان به شمار می رفت. امور آتشکده ها در دوران ساسانی برعهده دیوان خیرات (دیوان کردگان) یا اوقاف (روانگان) بوده است ، و خطی که محاسبات امور آثشکده بدان نوشته می شده ( آتش همار دفیره) نام داشته است .
پس از حمله اعر اب بسیاری آتشکده ها ویران و برخی دیگر خاموش شد . تنها اندکی از آتشکده ها در چند قرن نخست پس از اسلام باقی ماند ، ولی با تغییر دین در ایران و نفوذ آن به تدریج از شمار آنها کاسته شد و به ویرانی گرایید. ویرانه های بسیاری از آنها اکنون باقی است. به طور یکه در بیشتر شهر های ایران دست کم یک آتشکده یا پرستشگاه مهر دیده میشود . بعضی آتشکدهها با سیاست ایرانیان میهن دوست برای حفظ هویت ایرانی نیاکان با ایجاد تغییراتی تبدیل به مسجد و زیارتگاه اسلامی و امامزاده شده مانند مسجد جمعه اصفهان یا اردستان و جز آن. در معماری دوره اسلامی ایران ، به ویژه در ساختمان مساجد، از طرح بنای آتشکده (چهار طاق) استفاده شده است .
برگرفته از سایت:
Ariarman.org