یگانه دست­نویس بازمانده از كهن­ترین واژه­نامه­ی شاهنامه: یادگاری ماندگار از مانكجی هاتریا

یگانه دست­نویس بازمانده از كهن­ترین واژه­نامه­ی شاهنامه: یادگاری ماندگار از مانكجی هاتریا

كهن­ترین فرهنگ شاهنامه­ای كه می­شناسیم، كم و بیش دو سده پس از فردوسی نوشته شده است و «معجم شاهنامه» نام دارد. این كتاب برای شناخت پاره­ای از واژه­های دشوار شاهنامه، اثری با ارزش و راهگشاست. زمانی كه «مانكجی لیمجی هاتریا» از سوی انجمن اكابر پارسیان هند رهسپار ایران می­شود (1285 مهی)، دست­نویسی از «معجم شاهنامه» را می­بیند و ذهن گوهرشناس و روشن­بین او، پی به اهمیت كتاب می­برد؛ از این رو، فرمان می­دهد كه دست­نویسی از «معجم شاهنامه» را برای او فراهم كنند. این دست­نویس كه با خط خوش نستعلیق شكسته، و به گمان بسیار در تهران، نگاشته شده است، اكنون در كتابخانه­ی دانشگاه لاهور پاكستان نگهداری می­شود و تنها و یگانه دست­نویس به­جامانده از «معجم شاهنامه» است. از دست­نویس اصلی اثری در دست نیست. بی­گمان اگر مانكجی هاتریا نسخه­ای از «معجم شاهنامه» را فراهم نكرده بود، نشان و یادی از این كتاب كهن به جا نمی­ماند و از میان رفته بود.
بر پشت رویه­ی دست­نویس مانكجی، یادداشتی وقفنامه­وار، بدین­گونه نوشته شده است: «این نامه­ای است از جمله كتاب­های دهشی دفترخانه­ی مزدیسنی كه بنده­ی یزدانی درویش فانی، پور لیمجی هوشنگ هاتریانی كیانی، فراهم آورده؛ وقف انجمن زرتشتیان نموده­ام، در سنه­ی 1240 یزدگردی و سنه­ی 1287 هجری». یادداشتی از نویسنده­ی (:كاتب) نسخه نیز در پایان كتاب دیده می­شود: «حسب الخواهش عالی­جاه، عزت همراه، صاحب والا مناقب، مانكجی صاحب، در دارالخلافه­ی الباهره، سمت اتمام پذیرفت».
حسین خدیو جم كه میكروفیلمی از دست­نویس «معجم شاهنامه»ی مانكجی را در اختیار داشته است، می­نویسد كه اصل نسخه در سی رویه­ی یازده­سطری نوشته شده است.
نویسنده­ی «معجم شاهنامه» علوی توسی (نامبردار به دفترخان عادلی) است. آگاهی چندانی از او به دست نیاورده­اند؛ همین اندازه دانسته­اند كه در سده­ی ششم مهی راهی اصفهان شده است و در یكی از كتابخانه­های آنجا دست­نویسی چهارجلدی از شاهنامه­ی فردوسی را دیده است و به خواهش كتابدار كتابخانه، واژگان دشوار شاهنامه را در دفتری جداگانه یادداشت كرده است. این دفتر كه دیباچه­ای به زبان تازی دارد، همان «معجم شاهنامه» است.
حسین خدیو جم، «معجم شاهنامه» را ویرایش كرده و پیشگفتاری آگاهی­بخش به آغاز آن افزوده است. ویرایش او را كه همراه با برگردان دیباچه­ی كتاب به فارسی است، «بنیاد فرهنگ ایران»، به سرپرستی استاد روانشاد پرویز ناتل خانلری، در سال 1353 خورشیدی چاپ و پخش كرده است.
یگانه دست­نویس به­جای­مانده از «معجم شاهنامه»، یادگاری ماندگار و گرانسنگ از «مانكجی لیمجی هاتریا» است و گواه روشنی از دلبستگی او به فرهنگ ایران و شاهنامه­ی فردوسی تواند بود.